47 મિનિટ પેહલા
- કૉપી લિંક
22 જાન્યુઆરીએ એટલે કે આજે અયોધ્યામાં રામલલ્લાની પ્રાણપ્રતિષ્ઠા કરવામાં આવશે. દેશમાં ઉલ્લાસનું વાતાવરણ છે, જો કે આ પ્રથમ વખત નથી. 1980ના દાયકામાં જ્યારે ટીવી પર રામાયણનો શો પ્રસારિત થતો હતો, ત્યારે રસ્તાઓ પર સન્નાટો છવાઈ ગયો હતો. લોકો આજે પણ આ સિરિયલમાં રામ અને સીતાનો રોલ કરનારા અરુણ ગોવિલ અને દીપિકા ચીખલિયાને ચરણ સ્પર્શ કરે છે.
બોલિવૂડમાં રામ અને રામાયણ પર આધારિત ઘણી ફિલ્મો પણ બની છે. ગત વર્ષે રૂ. 600 કરોડ કરોડના બજેટમાં બનેલી ‘આદિપુરુષ’ ભલે ફ્લોપ રહી હોવા છતાં પણ આ ટ્રેન્ડ ઓછો થયો નથી.
આનું ઉદાહરણ તાજેતરમાં રિલીઝ થયેલી તેલુગુ ફિલ્મ ‘હનુમાન’ છે જેની કમાણી અટકવાના કોઈ સંકેત દેખાઈ રહ્યા નથી. આ ફિલ્મે ગ્લોબલ માર્કેટમાં 150 કરોડ રૂપિયાથી વધુની કમાણી કરી છે, જે સ્પષ્ટપણે દર્શાવે છે કે રામાયણ પર ફિલ્મ બનાવવાની ફોર્મ્યુલા હંમેશા સુપરહિટ સાબિત થઈ છે.
આ જ કારણ છે કે હિન્દી સિનેમાના 112 વર્ષના ઈતિહાસમાં રામાયણ પર અત્યાર સુધીમાં 50 ફિલ્મો અને લગભગ 20 ટીવી શો બની ચૂક્યા છે અને મોટાભાગની ફિલ્મોએ સારી કમાણી કરી છે. 1917માં એટલે કે 107 વર્ષ પહેલાં રિલીઝ થયેલી લંકા દહને માત્ર 10 દિવસમાં 35 હજાર રૂપિયાની કમાણી કરી હતી.
ફિલ્મની કમાણીને બળદ ગાડામાં પ્રોડ્યુસર પાસે પહોંચાડવામાં આવી હતી, કારણ કે મોટાભાગની ટિકિટનું વેચાણ સિક્કાઓમાં થતું હતું. 1943માં રિલીઝ થયેલી ‘રામ-રાજ્ય’એ પણ તે સમયગાળા દરમિયાન 60 લાખ રૂપિયાની કમાણી કરી હતી. આ ફિલ્મ મહાત્મા ગાંધીની પ્રિય ફિલ્મોમાંની એક હતી.
ચાલો જાણીએ પૌરાણિક ફિલ્મો સાથે જોડાયેલા કેટલાક રસપ્રદ તથ્યો…
અન્ના સાલુંકેએ 1912માં રિલીઝ થયેલી ફિલ્મ ‘રાજા હરિશ્ચંદ્ર’માં તારામતીનું પાત્ર ભજવ્યું હતું
રામાયણ પર બનેલી પહેલી ફિલ્મ હતી ‘લંકા દહન’
ભારતમાં 107 વર્ષ પહેલાં 1917માં પૌરાણિક વિષયો પર ફિલ્મો બનાવવાનો ટ્રેન્ડ શરૂ થયો હતો. 1917માં રિલીઝ થયેલી ફિલ્મ ‘લંકા દહન’ હિન્દી સિનેમામાં રામાયણ પર બનેલી પહેલી ફિલ્મ હતી. આ મૂંગી ફિલ્મનું દિગ્દર્શન દાદાસાહેબ ફાળકે દ્વારા કરવામાં આવ્યું હતું, જેમણે 1912માં પ્રથમ હિન્દી સિનેમા ફિલ્મ ‘રાજા હરિશ્ચંદ્ર’ બનાવી હતી.
ખરેખર, એક વખત દાદા સાહેબ વિદેશ પ્રવાસે ગયા હતા જ્યાં તેમણે ઈસુ ખ્રિસ્ત પર બનેલી ફિલ્મ જોઈ હતી. આ જોઈને તેમને લાગ્યું કે ભારતમાં પણ પૌરાણિક ફિલ્મો બની શકે છે. રાજા હરિશ્ચંદ્ર પરત આવ્યા બાદ તેમણે 1913માં મોહિની ભસ્માસુર અને ત્યારબાદ 1917માં લંકા દહન બનાવ્યું.
ફિલ્મની ખાસ વાત એ હતી કે રામ અને સીતાની ભૂમિકા એક જ અભિનેતાએ ભજવી હતી જેનું નામ અન્ના સાલુંકે હતું. તે સમયે મહિલાઓ ફિલ્મોમાં કામ કરતા શરમાતી હતી, તેથી અન્ના સાલુંકેએ ફિલ્મમાં બે પાત્રો ભજવ્યા હતા.
આ જ કારણે હિન્દી સિનેમામાં પ્રથમ ડબલ રોલ કરવાનો રેકોર્ડ પણ તેમના નામે છે. આજે પણ હિન્દી સિનેમાના ઈતિહાસમાં એવી કોઈ ફિલ્મ નથી કે જેમાં હીરો અને હીરોઈન બંનેની ભૂમિકા એક જ વ્યક્તિએ ભજવી હોય. ફિલ્મની વાર્તા રામના 14 વર્ષના વનવાસથી શરૂ થઈ હતી અને રાવણના વધ સાથે સમાપ્ત થઈ હતી.
ફિલ્મ જોવા માટે ઘણા કિલોમીટર લાંબી કતારો લાગતી હતી
ફિલ્મ ‘લંકા દહન’નું પ્રથમ સ્ક્રીનિંગ મુંબઈના મેજેસ્ટીક સિનેમા હોલમાં થયું હતું. સ્ક્રીન પર રામાયણની વાર્તા જોવી એ લોકો માટે એટલો અદભુત અનુભવ હતો કે તેઓએ તેને સત્ય તરીકે સ્વીકાર્યું હતું. થિયેટરની બહાર ટિકિટ ખરીદવા લોકોની લાંબી કતારો જોવા મળતી હતી. હિન્દી સિનેમાના ઈતિહાસમાં આ પહેલો પ્રસંગ હતો જ્યારે ટિકિટ ખરીદવા માટે કેટલાય કિલોમીટરની ભીડ ઉભી હતી. લોકો સિક્કા ઉછાળીને ટિકિટ કોને મળશે તે નક્કી કરતા હતા. થિયેટરની બહાર નાસભાગ અને ટિકિટની લડાઈ સામાન્ય બની ગઈ હતી.
થિયેટરોની બહાર શૂઝ અને ચપ્પલ ઉતારવામાં આવ્યા હતા
થિયેટરોની બહાર શૂઝ અને ચંપલ વેરવિખેર પડ્યા હતા. લોકો સિનેમા હોલને મંદિર માનતા હતા. લોકો પગરખાં વગર અંદર જતા અને હાથ જોડીને બેસી જતા. ફિલ્મમાં પહેલીવાર ટ્રીક ફોટોગ્રાફી અને કેટલીક સ્પેશિયલ ઈફેક્ટનો ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો હતો.
રામ અને કૃષ્ણની ભૂમિકા ભજવીને ખલીલ સુપરસ્ટાર બન્યા
જેમ-જેમ 1920 નજીક આવતો ગયો તેમ તેમ પૌરાણિક ફિલ્મોનો ચલણ વધતો ગયો. આ જ કારણ હતું કે ઘણા મોટા નિર્માતા અને નિર્દેશકોએ રામાયણ અને મહાભારતની થીમ પર ફિલ્મો બનાવવાનું શરૂ કર્યું. આ ફિલ્મો દ્વારા જ ખલીલ મૂંગી અને ટોકી ફિલ્મોના પ્રથમ સુપરસ્ટાર બન્યા હતા. તેમણે 1920 થી 1940 ની વચ્ચે ઘણી પૌરાણિક ફિલ્મોમાં કામ કર્યું.
ખલીલ મુસ્લિમહતા, પરંતુ તેણે ઘણી ફિલ્મોમાં હિંદુ દેવી-દેવતાઓના પાત્રો ભજવ્યા હતા. તેઓ ખાસ કરીને રામ અને કૃષ્ણની ભૂમિકામાં ખૂબ જ લોકપ્રિય બન્યા હતા. તેમની પ્રથમ ફિલ્મ ‘કૃષ્ણ સુદામા’ હતી જે 1920માં રિલીઝ થઈ હતી. આ પછી તેમણે અનેક ફિલ્મોમાં કૃષ્ણ અને રામની ભૂમિકાઓ ભજવી હતી.
મુસ્લિમ હોવાના કારણે ખલીલને હિંદુ દેવતાઓના પાત્રો ભજવવા બદલ ટીકાઓનો સામનો કરવો પડ્યો હતો, જેના કારણે તેમણે દુઃખી થઈને કહ્યું- મેં ભગવાન કૃષ્ણથી લઈને પ્રભુ રામચંદ્ર જેવા હિંદુ પૌરાણિક પાત્રો ભજવ્યા છે, મેં મારા સમગ્ર વ્યાવસાયિક જીવનમાં હિંદુ ફિલ્મ નિર્માતાઓ સાથે કામ કર્યું છે. હવે જ્યારે હું ફિલ્મ ઈન્ડસ્ટ્રીમાં જ્ઞાતિવાદ વિશે સાંભળું છું ત્યારે મારા દિલને દુઃખ થાય છે. મને હિન્દુ અને મુસ્લિમ લોકો તરફથી સમાન પ્રેમ મળ્યો છે. આપણે સૌ કલાના ભક્ત છીએ અને કલા દરેક ધર્મથી ઉપર છે.
પ્રેમ અદીબ 8 વખત રામ બન્યા
1940ની આસપાસ અન્ય અભિનેતાએ બોલચાલની ફિલ્મોમાં સિલ્વર સ્ક્રીન પર રામના પાત્ર સાથે ઘણી લોકપ્રિયતા મેળવી. આ પ્રેમ આદિબ હતો. પહારી સાન્યાલ’, અશોક કુમાર, પીસી બરુઆ, માસ્ટર વિનાયક જેવા તે યુગના ટોચના ફિલ્મ સ્ટાર્સ સાથે તેમનું નામ લેવામાં આવ્યું હતું. પ્રેમે 25 વર્ષની કારકિર્દીમાં લગભગ 60 ફિલ્મોમાં કામ કર્યું.
તેમાંથી તેમણે ‘ભારત મિલાપ’, ‘રામ રાજ્ય’, ‘રામ બાન’, ‘રામ વિવાહ’, ‘રામ નવમી’, ‘રામ હનુમાન યુદ્ધ’, ‘રામ લક્ષ્મણ’, ‘રામ ભક્ત વિભીષણ’ જેવી 8 ફિલ્મોમાં રામની ભૂમિકા ભજવી હતી. તેમણે 1943માં રિલીઝ થયેલી રામ રાજ્યથી ખૂબ જ લોકપ્રિયતા મેળવી હતી. આ ફિલ્મમાં શોભના સમર્થે સીતાનો રોલ કર્યો હતો. 5 લાખના બજેટમાં બનેલી રામ રાજ્યે 60 લાખનો બિઝનેસ કર્યો હતો.
ખલીલ અને પ્રેમ અદીબ ઉપરાંત, શાહુ મોડક 1940 થી 50 ના દાયકા સુધી હિન્દુ પૌરાણિક પાત્રો ભજવવા માટે પણ પ્રખ્યાત હતા. તેમણે લગભગ 29 હિન્દી અને મરાઠી ફિલ્મોમાં શ્રી કૃષ્ણની ભૂમિકા ભજવી હતી.
રામ અને કૃષ્ણની ભૂમિકા ભજવનાર એનટીઆરને લોકો ભગવાન માનતા હતા
દક્ષિણના સુપરસ્ટાર એનટીઆરએ પણ પૌરાણિક ફિલ્મોમાં રામ અને કૃષ્ણની ભૂમિકા ભજવીને ઘણી લોકપ્રિયતા મેળવી હતી. લોકો પણ તેમને ભગવાનનો દરજ્જો આપવા લાગ્યા. ભગવાન રામના રોલમાં NTRને પણ ખૂબ પસંદ કરવામાં આવ્યો હતો. તેઓ ‘લવ કુશ’ (1963) અને ‘શ્રી રામાંજનેય યુદ્ધમ’ (1974) જેવી કેટલીક ફિલ્મોમાં રામની ભૂમિકામાં દેખાયા હતા. તેમણે 17 ફિલ્મોમાં કૃષ્ણની ભૂમિકા ભજવી હતી.
પૌરાણિક ફિલ્મોનો યુગ 50ના દાયકામાં ઝાંખો પડી ગયો
પૌરાણિક ફિલ્મોની દૃષ્ટિએ 1951-60નો દાયકા ઠંડો હતો. આ સમયગાળા દરમિયાન ‘મુગલ-એ-આઝમ’, ‘મધર ઈન્ડિયા’, ‘પ્યાસા’, ‘કાગઝ કે ફૂલ’, ‘દો બીઘા જમીન’, ‘આવારા’ અને ‘દો આંખે બારહ હાથ’ જેવી ક્લાસિક ફિલ્મો મુખ્ય હતી. આ એ સમય હતો જ્યારે બલરાજ સાહની, દેવ આનંદ, દિલીપ કુમાર, અશોક કુમાર અને શમ્મી કપૂરની ફિલ્મોને ટિકિટ બારી પર અપાર સફળતા મળી હતી.
આ એ સમય હતો જ્યારે સત્યજીત રે, બિમલ રોય, ગુરુ દત્ત, મહેબૂબ ખાન, શાંતારામ, કે. આસિફ, ઋત્વિક ઘટક અને મૃણાલ સેન જેવા મહાન ફિલ્મ નિર્માતાઓએ તેમની ફિલ્મો દ્વારા ભારતીય સિનેમા જગતને આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે ઓળખ અપાવી અને વિષયો પર પ્રયોગો પણ કર્યા. જેને કારણે પૌરાણિક ફિલ્મો પ્રત્યે દર્શકોનો રસ ઓછો થયો.
રામાયણ નહીં પણ સંતોષી માતા પર આધારિત ફિલ્મે બોક્સ ઓફિસના રેકોર્ડ તોડ્યા હતા
1975 માં જ્યારે પૌરાણિક ફિલ્મોનો ટ્રેન્ડ લગભગ સમાપ્ત થઈ ગયો હતો, ત્યારે ડિરેક્ટર વિજય શર્માએ તેમની પત્નીના આગ્રહથી સંતોષી માતા પર ફિલ્મ બનાવવાનું નક્કી કર્યું. વિજય શર્મા માટે આ એક મોટું જોખમ હતું કારણ કે આ પહેલાં રામાયણ અને મહાભારતની ઘટનાઓ સિવાય સંતોષી માતા પર કોઈ ફિલ્મ બની નથી. તેણે અનિતા ગુહાને લીડ રોલમાં કાસ્ટ કરવામાં આવ્યા હતાં.
આ ફિલ્મ 30 મે 1975ના રોજ રિલીઝ થઈ હતી. એ જ વર્ષે ‘શોલે’ અને ‘દીવાર’ જેવા મોટા સ્ટાર્સની ફિલ્મો રિલીઝ થઈ. કોઈએ સપનામાં પણ નહોતું વિચાર્યું કે જય સંતોષી મા આ ફિલ્મોને ટક્કર આપશે એટલું જ નહીં પરંતુ 1975ની બીજી સૌથી વધુ કમાણી કરનાર ફિલ્મ પણ બની જશે. શરૂઆતમાં, જ્યારે ‘જય સંતોષી મા’ મુંબઈના એક સિનેમા હોલમાં રિલીઝ થઇ ત્યારે પહેલા શોમાં માત્ર 56 રૂપિયાની કમાણી કરી હતી. આ આંકડો બે દિવસમાં 100 રૂપિયા સુધી પહોંચી ગયો, પરંતુ 10મા દિવસે બધું બદલાઈ ગયું.
કોઈપણ મોટી સ્ટાર કાસ્ટ વિના ‘જય સંતોષી મા’ એ રૂપેરી પડદે તેની સુવર્ણ જયંતિ (50 અઠવાડિયા) ઉજવી. ફિલ્મમાં અનિતા ગુહા ઉપરાંત કાનન કૌશલ, ભારત ભૂષણ અને આશિષ કુમારે મહત્ત્વની ભૂમિકા ભજવી હતી. ફિલ્મ ‘જય સંતોષી મા’માં બતાવવામાં આવેલી આરતી દરમિયાન દર્શકો સ્ક્રીન પર પૈસા ફેંકતા હતા.
80-90નો દાયકા રામાનંદ સાગરની રામાયણના નામે હતો
ટીવી પર પૌરાણિક શોનો યુગ લાવવાનો શ્રેય રામાનંદ સાગરને જાય છે. તેમણે રામાયણને ટીવી શો તરીકે બતાવ્યું. દૂરદર્શન પર પ્રથમ વખત 87 એપિસોડ ધરાવતા રામાયણનું પ્રસારણ 25 જાન્યુઆરી 1987ના રોજ શરૂ થયું હતું અને છેલ્લો એપિસોડ 31 જુલાઈ 1988ના રોજ લાઈવ થયો હતો. આ સિરિયલ દરરોજ સવારે 9.30 વાગે આવતી હતી. સિરિયલમાં અરુણ ગોવિલે રામનો રોલ કર્યો હતો, દીપિકા ચિખલિયાએ સીતાનો રોલ કર્યો હતો, અરવિંદ ત્રિવેદીએ રાવણનો રોલ કર્યો હતો, સુનિલ લહેરીએ લક્ષ્મણનો રોલ કર્યો હતો અને દારા સિંહે હનુમાનનો રોલ કર્યો હતો.
આ સિરિયલની લોકપ્રિયતા એટલી વધી ગઈ કે જ્યારે પણ તે ટીવી પર આવી તો બધે નીરવ શાંતિ છવાઈ ગઈ. ઘરોની બહાર કર્ફ્યુ જેવી સ્થિતિ હતી. રામાનંદ સાગરને ખુદને વિશ્વાસ નહોતો કે તેમના દ્વારા બનેલી સિરિયલ આટલી ઐતિહાસિક બની જશે.
સિગારેટ પીતા અરુણ ગોવિલને એક ચાહકે અટકાવ્યા
રામના રોલને કારણે અરુણ ગોવિલ એટલો ટાઈપકાસ્ટ થઈ ગયા કે દર્શકોને તેમને અન્ય કોઈ રોલમાં પસંદ ન આવ્યો. આ જ કારણ હતું કે તેને ફિલ્મોમાં ભૂમિકાઓ ન મળી. રામાયણના 33 વર્ષ પૂરા થવા પર અરુણ ગોવિલે આખી ટીમ સાથે કપિલ શર્મા શોમાં પહોંચ્યા ત્યારે આ સાથે સંબંધિત એક કિસ્સો શેર કર્યો હતો.
તેણે કહ્યું હતું કે રામાયણ પછી તેની છબી સંપૂર્ણપણે બદલાઈ ગઈ છે. તે જ્યાં પણ ગયો ત્યાં લોકો તેના ચરણ સ્પર્શ કરવા લાગ્યા. એકવાર પણ તેઓ સેટ પર સિગારેટ પી રહ્યા હતા ત્યારે કોઈએ તેને અટકાવ્યું કે તમે સિરિયલમાં રામનું પાત્ર ભજવો છો, તમારે સિગારેટ વગેરે પીવી જોઈએ નહીં. ત્યારથી અરુણ ગોવિલે સિગારેટને હાથ પણ લગાવ્યો નથી.
એનિમેટેડ ફિલ્મ ‘રામાયણ ધ લિજેન્ડ ઓફ પ્રિન્સ રામ’નું એક દ્રશ્ય
રામાયણ પર આધારિત જાપાની ફિલ્મ ભારતમાં પ્રતિબંધિત
હિંદુ કવિતા રામાયણ પર આધારિત ફિલ્મ માત્ર ભારતમાં જ નહીં પરંતુ જાપાનમાં પણ બની છે. આ જાપાની ફિલ્મનું નામ હતું ‘રામાયણ ધ લિજેન્ડ ઓફ પ્રિન્સ રામા’ જે એક એનિમેટેડ ફિલ્મ હતી. હકીકતમાં, જ્યારે જાપાની ફિલ્મ નિર્માતા યુગો સાકો 1983માં પહેલીવાર ભારત આવ્યા ત્યારે તેમને રામાયણ વિશે જાણ થઈ હતી. તેમણે રામાયણના 10 વર્ઝન જાપાનીઝમાં વાંચ્યા અને ફિલ્મ બનાવવાનું વિચાર્યું.
આ ફિલ્મનું નિર્માણ 1990ના દાયકામાં શરૂ થયું હતું, પરંતુ તે પહેલાં જ તે વિવાદમાં આવી ગઈ હતી. વિશ્વ હિન્દુ પરિષદે રામાયણને એનિમેશન બનાવવાનો વિરોધ કર્યો હતો. તેમણે કહ્યું કે રામાયણને કાર્ટૂનની જેમ બતાવવાનું યોગ્ય નથી. આ અંગે જાપાની દૂતાવાસને એક પત્ર પણ લખવામાં આવ્યો હતો, જે બાદ ઉગો સાકોએ ખાતરી આપી હતી કે તેઓ કોઈની ભાવનાઓને ઠેસ પહોંચાડવા નહીં દે.
યુગોના ભરોસા બાદ ફિલ્મ બનાવવાનો રસ્તો સાફ થઈ ગયો હતો. ફિલ્મના નિર્માણમાં 450 કલાકારોએ ભાગ લીધો હતો. સિરિયલ રામાયણમાં રામનું પાત્ર ભજવનાર અરુણ ગોવિલે આ ફિલ્મના હિન્દી ડબિંગમાં રામના પાત્ર માટે અવાજ આપ્યો હતો. 1992માં જ્યારે આ ફિલ્મને રિલીઝ કરવાની તક મળી ત્યારે બાબરી મસ્જિદ વિવાદને કારણે તે ભારતમાં રિલીઝ થઈ ન હતી. બાદમાં તે કાર્ટૂન નેટવર્ક પર બતાવવામાં આવ્યું.
