મહાસત્તા અમેરિકાના પેટમાં તેલ રેડાય એવું વાક્ય નરેન્દ્ર મોદી બ્રિક્સ સમિટમાં બોલ્યા. વડાપ્રધાન મોદીએ કહ્યું હતું કે ભારત મલ્ટીપોલર વર્લ્ડ ઈચ્છે છે. એનો મતલબ એ થયો કે ભારત એશિયામાં નવાં પાવર સેન્ટરની વાત કરે છે. એશિયામાં ત્રણ મેજર પાવર સેન્ટર છે- ભારત
.
નમસ્કાર,
રશિયાના કઝાન શહેરમાં બ્રિક્સ સમિટમાં વડાપ્રધાન મોદીએ UNSCમાં સિક્યોરિટી કાઉન્સિલમાં ફેરફાર કરવાની વાત દોહરાવી. અહીં બે પોઈન્ટ સામે આવે છે. પહેલો પોઈન્ટ એ કે મોદી અને ચીનના રાષ્ટ્રપતિ શી જિનપિંગ વચ્ચે મિટિંગ થઈ, એમાં પુતિનની મહત્ત્વની ભૂમિકા છે. બીજું, મોદીએ મલ્ટીપોલર વર્લ્ડની વાત કરતાં જ સુપરપાવર અમેરિકા અને પશ્ચિમી દેશોના કાન ચમક્યા હશે.
વડાપ્રધાન મોદીએ બ્રિક્સ સમિટમાં શું-શું કહ્યું?
- ભારત મલ્ટીપોલર વર્લ્ડ ઈચ્છે છે.
- ભારત યુદ્ધ નહીં, પણ કૂટનીતિ અને વાતચીતનું સમર્થન કરે છે.
- UPI ભારતની એક મોટી ઉપલબ્ધિ છે. બ્રિક્સ દેશો સાથે UPI સિસ્ટમ શેર કરવા માટે ભારત તૈયાર છે.
- મિશન લાઇફ- એક પેડમા કે નામમાં જોડાવા માટે બ્રિક્સ દેશોને આમંત્રિત કરું છું.
- વર્તમાન સમયમાં દુનિયા યુદ્ધ, આર્થિક સંકટ, ક્લાઇમેટ ચેન્જ, આતંકવાદ જેવા પડકારો સામે ઝઝૂમી રહી છે. સાયબર સિક્યોરિટીમાં પણ પડકારો છે. ક્યારે બ્રિક્સ પાસેથી ઘણી અપેક્ષાઓ છે.
- બ્રિક્સ દેશોએ સાથે મળીને આતંકવાદ સામે લડવું પડશે. આના પર બેવડું વલણ ન હોવું જોઈએ.
મોદી અને જિનપિંગ વચ્ચે શું વાતચીત થઈ? રશિયાના કઝાન શહેરમાં વડાપ્રધાન મોદી અને ચીનના વડાપ્રધાન શી જિનપિંગ વચ્ચે દ્વિપક્ષીય મુલાકાત થઈ હતી, જેમાં ચીનના રાષ્ટ્રપતિ શી જિનપિંગે કહ્યું, પાંચ વર્ષમાં આપણી વચ્ચે આ પહેલીવાર ઔપચારિક મુલાકાત છે. બંને દેશો અને આંતરરાષ્ટ્રીય સમુદાય આપણી આ બેઠક પર ખૂબ ધ્યાન આપી રહ્યા છે. બંને દેશ પ્રાચીન સભ્યતાઓ, મુખ્ય વિકાસશીલ દેશો અને ગ્લોબલ સાઉથના મહત્ત્વના સભ્યો છે. બંને પક્ષો માટે વધુ સંચાર અને સહકારમાં જોડાવું, આપણા મતભેદોને યોગ્ય રીતે ટેકલ કરવા અને એકબીજાના વિકાસની આકાંક્ષાઓની પરિપૂર્ણતાની સુવિધા કરવી મહત્ત્વપૂર્ણ છે. અમે આંતરરાષ્ટ્રીય સંબંધોમાં બહુ-ધ્રુવીકરણ અને લોકશાહીને પ્રોત્સાહન આપવા માટે યોગદાન આપવા માગીએ છીએ.
વડાપ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીએ કહ્યું હતું કે આપણે 5 વર્ષ પછી ઔપચારિક બેઠક કરી રહ્યા છીએ. અમે માનીએ છીએ કે ભારત-ચીન સંબંધ ફક્ત આપણા લોકો માટે જ નહીં, પરંતુ વૈશ્વિક સ્તરે પણ ખૂબ જ મહત્ત્વપૂર્ણ છે. શાંતિ, સ્થિરતા અને પ્રગતિને અમે આવકારીએ છીએ. LAC પર શાંતિ અને સ્થિરતા અમારી પ્રાથમિકતા છે. મને વિશ્વાસ છે કે અમે ભવિષ્યમાં પણ ખુલ્લા મનથી ચર્ચા કરીશું. આપણી ચર્ચા કન્સ્ટ્રક્ટિવ રહેશે.
ભારત અને ચીનને નિકટ લાવવામાં પુતિનને કેમ રસ છે? 1962ના યુદ્ધ પછી ભાગ્યે જ એવો કોઈ પ્રસંગ આવ્યો હશે જ્યારે ભારત અને ચીનના સૈનિકોએ સરહદ પર આ રીતે લોહી વહાવ્યું હોય. 15 જૂન, 2020ના રોજ ગલવાન ઘાટીમાં જે બન્યું એનાથી એશિયાની આ બે મહાસત્તા વચ્ચેની ખાઈ વધુ ઊંડી થઈ ગઈ, જોકે આ દરમિયાન બંને દેશો વચ્ચે સૈન્ય અને રાજદ્વારી સ્તરે વાતચીત ચાલુ રહી હતી, પણ સમસ્યાનો ઉકેલ આવ્યો નહીં. 2022માં જ્યારે રશિયાએ અમેરિકાની ધમકીઓને અવગણીને યુક્રેન પર હુમલો કર્યો ત્યારે આખું વિશ્વ બે છાવણીમાં વહેંચાયેલું હતું. યુક્રેનને સમર્થન આપતા દેશોની સંખ્યા રશિયા કરતાં ઘણી વધારે હતી, પણ પાવર બેલેન્સિંગની આ રમતમાં ભારત અને ચીન કદાચ એવા બે દેશો હતા, જેમણે ન તો ખુલ્લેઆમ રશિયાને સમર્થન આપ્યું કે ન તો એનો વિરોધ કર્યો. આ એ સમય હતો, જ્યારે અમેરિકા અને યુરોપના તમામ દેશો રશિયા પર એક પછી એક પ્રતિબંધો લાદી રહ્યા હતા, પણ પુતિન સમજી ગયા હતા કે અમેરિકા સાથે સ્પર્ધા કરવા માટે રશિયાને ભારત અને ચીનનો સાથ ખૂબ જરૂરી છે, પરંતુ ગલવાન ઘટના બાદ ભારત અને ચીન વચ્ચે શીતયુદ્ધનો અંત લાવવાનો પડકાર હતો. પુતિને આ પડકારને ઝીલવાનું મનોમન નક્કી કરી લીધું.
શું કરારની સ્ક્રિપ્ટ SCO સમિટમાં લખાઈ હતી? ચીનના વિદેશમંત્રી અને પોલિટ બ્યૂરોના સભ્ય વાંગ યીને રાષ્ટ્રપતિ શી જિનપિંગ પછી ચીનના બીજા સૌથી શક્તિશાળી નેતા માનવામાં આવે છે. આ વર્ષે જુલાઈમાં કઝાકિસ્તાનમાં શાંઘાઈ કોઓપરેશન ઓર્ગેનાઈઝેશન (SCO) સમિટમાં વિદેશમંત્રી જયશંકરે ચીનના વિદેશમંત્રી વાંગ યી સાથે મુલાકાત કરી હતી. આ મુદ્દો LAC પર થઈ રહેલી આર્મી મૂવમેન્ટને ઉકેલવાનો હતો. આ સમયગાળા દરમિયાન માત્ર જયશંકર જ નહીં, પરંતુ રાષ્ટ્રીય સુરક્ષા સલાહકાર અજિત ડોભાલે પણ વાંગ સાથે મુલાકાત કરી. એ વખતથી જ બંને દેશો આર્મી મૂવમેન્ટને ઉકેલવા માટે કામ કરી રહ્યા હતા. એવું પણ કહેવામાં આવ્યું હતું કે ભારત અને ચીન વચ્ચેના આ પેટ્રોલિંગ કરારમાં પુતિને મોટી ભૂમિકા ભજવી હતી. આ પછી બંને દેશોના વિદેશમંત્રીઓ લાઓસમાં મળ્યા અને LAC સ્ટેન્ડઓફને તાત્કાલિક ખતમ કરવા પર ભાર મૂક્યો.
પુતિન અને અજિત ડોભાલ વચ્ચે થયેલી મિટિંગનો અર્થ શો સમજવો? સપ્ટેમ્બર-2024માં રાષ્ટ્રીય સુરક્ષા સલાહકાર અજિત ડોભાલની રશિયન રાષ્ટ્રપતિ પુતિન સાથેની તસવીરો વાઇરલ થઈ હતી. ડોભાલ 12 સપ્ટેમ્બરે પુતિનને મળવા સેન્ટ પીટર્સબર્ગ પહોંચ્યા હતા. આ મિટિંગના સંદર્ભમાં સત્તાવાર રીતે એવું કહેવામાં આવ્યું હતું કે ડોભાલે પુતિનને પીએમ મોદીની યુક્રેનની મુલાકાત દરમિયાન થયેલી વાતચીત અને નિષ્કર્ષ વિશે માહિતગાર કરવા માટે મુલાકાત કરી હતી, પરંતુ નિષ્ણાતો કહે છે કે ડોભાલની પુતિન સાથે મુલાકાતનું સાચું કારણ ચીન સાથેના ભારતની આર્મી મૂવમેન્ટને ખતમ કરવાનું હતું. પુતિનને મળ્યા બાદ ડોભાલે ચીનના વિદેશમંત્રી વાંગ યી સાથે પણ મુલાકાત કરી હતી, પરંતુ ભારત અને ચીન વચ્ચેના આ કરારમાં પુતિને કેટલી મોટી ભૂમિકા ભજવી? આ વાતનો અંદાજ એ વાત પરથી લગાવી શકાય છે કે 12 સપ્ટેમ્બરે NSA અજિત ડોભાલ પુતિનને મળ્યા હતા. એ પછી તરત જ ચીનના વિદેશમંત્રી વાંગ યી પણ પુતિનને મળ્યા હતા.
ભારત અને ચીનના સંબંધો સુધરે તો રશિયા માટે નફાનો સોદો! ફેબ્રુઆરી 2022માં યુક્રેન પર રશિયાના હુમલાથી વિશ્વમાં એક નવું યુદ્ધ શરૂ થયું, પરંતુ આ તો માત્ર શરૂઆત હતી, આ પછી મિડલ ઈસ્ટના ઘણા દેશો યુદ્ધની આગમાં કૂદી પડ્યા. યુક્રેન પર રશિયાના હુમલાને કારણે અમેરિકા અને યુરોપ રશિયાને અલગ કરી નાખે છે. ઈન્ટરનેશનલ બજારમાં રશિયન તેલ પર પ્રતિબંધ મૂકવામાં આવ્યો હતો. ઘણા દેશોએ રશિયા સાથે રાજદ્વારી સંબંધો તોડી નાખ્યા. આ દરમિયાન એકલા પડી ગયેલા પુતિને ગ્લોબલ સાઉથ પર ભાર મૂક્યો. આ માટે તેમણે G-7ની સર્વોપરિતાને પડકારવા માટે બ્રિક્સને વિકલ્પ તરીકે રજૂ કરવાનો પ્રયાસ શરૂ કર્યો, પરંતુ એમાં કોઈ શંકા નથી કે બ્રિક્સની તાકાત સંપૂર્ણપણે ભારત અને ચીન સાથે જોડાયેલી છે. આવી સ્થિતિમાં પુતિને બંને દેશો વચ્ચે ચાલી રહેલી આર્મી મૂવમેન્ટને ખતમ કરવામાં રસ દાખવ્યો. આ માટે ક્યારેક જયશંકર સાથે, ક્યારેક ડોભાલ સાથે તો ક્યારેક વાંગ યી સાથે બેઠકોનો સિલસિલો શરૂ થયો હતો.
બ્રિક્સમાં સાઉદી અરેબિયા અને યુએઇને સામેલ કરવાની સ્ટ્રેટેજી રાષ્ટ્રપતિ પુતિનને એ વાતની પૂરેપૂરી જાણ છે કે અમેરિકાના વર્ચસ્વને ખતમ કરવા માટે ગ્લોબલ સાઉથનો ઉદય ખૂબ જ મહત્ત્વનો છે. આવી સ્થિતિમાં બ્રિક્સનું શક્ય એટલું વિસ્તરણ કરવામાં આવશે. શરૂઆતમાં ચાર દેશની પહેલથી શરૂ થયેલી બ્રિક્સે દક્ષિણ આફ્રિકાને ઉમેરીને એની સંખ્યા વધારીને પાંચ કરી. આ વર્ષે જાન્યુઆરીમાં યુએઈ, ઈરાન, ઈથોપિયા અને ઈજિપ્તને પણ બ્રિક્સમાં પ્રવેશ આપવામાં આવ્યો હતો. સાઉદી અરેબિયા હજી બ્રિક્સમાં જોડાયું નથી, પણ બ્રિક્સમાં જોડાવાનું આમંત્રણ મળ્યા બાદ એક્ટિવિટીમાં ભાગ લે છે. સાઉદી અરેબિયા અને યુએઈના જોડાવાથી બ્રિક્સ દેશોએ ઓઈલ માર્કેટમાં પ્રભુત્વ જમાવ્યું છે. વિશ્વના નવ સૌથી મોટા તેલ ઉત્પાદકોમાંથી છ બ્રિક્સના સભ્યો છે. વિશ્વના 43 ટકાથી વધુ તેલનું ઉત્પાદન આ દેશોમાં થાય છે. આ કારણે બ્રિક્સના વિસ્તરણથી અમેરિકાની ચિંતા વધી શકે છે. અમેરિકી રાષ્ટ્રપતિ જો બાઈડને એકવાર કહ્યું હતું કે તેઓ નથી ઈચ્છતા કે તેમના મિત્રો અન્ય દેશો સાથે સંબંધો બનાવે.
બ્રિક્સ પહેલાં ભારત અને ચીન વચ્ચે સમાધાનનું ટાઈમિંગ! આવી સ્થિતિમાં સવાલો ઊઠી રહ્યો છે કે જ્યારે ભારત અને ચીન વચ્ચે સૈન્ય સમજૂતીની રૂપરેખા જુલાઈમાં જ તૈયાર કરવામાં આવી હતી તો પછી બ્રિક્સ સમિટના એક દિવસ પહેલાં જ એની જાહેરાત કેમ કરવામાં આવી? તો એનું કારણ એ છે કે પુતિન બ્રિક્સ સમિટ જેવા આંતરરાષ્ટ્રીય પ્લેટફોર્મ દ્વારા અમેરિકા અને યુરોપને મોટો સંદેશ આપવા માગતા હતા. તેઓ બતાવવા માગતા હતા કે તેમની પહેલને કારણે બંને દેશો વાટાઘાટોના ટેબલ પર આવી શક્યા છે અને BRICSની તાકાત ઘટવાને બદલે સતત વધી રહી છે.
બ્રિક્સ શું છે અને એ કેટલું શક્તિશાળી છે?
અત્યારે જે બ્રિક્સ સંગઠન છે એ ત્રણ તબક્કાની પ્રક્રિયા પછી બન્યું છે. બ્રિક્સના ત્રણ તબક્કાને આ રીતે સમજો…
- પહેલો તબક્કો : RIC એટલે કે રશિયા, ભારત અને ચીન. 1990ના દાયકામાં આ ત્રણેય દેશો મળીને એક સંગઠન બનાવે છે. આ સંગઠનનું નેતૃત્વ રશિયન નેતા યેવજેની પ્રિમકોવે કર્યું હતું. ત્રણેય દેશોના એકસાથે આવવાનો હેતુ વિશ્વની વિદેશનીતિમાં અમેરિકાના વર્ચસ્વને પડકારવાનો અને સાથે જ સંબંધોને ફરી સ્થાપિત કરવાનો હતો.
- બીજો તબક્કો : BRIC એટલે કે બ્રાઝિલ, રશિયા, ભારત અને ચીન – 2001માં ઇન્વેસ્ટમેન્ટ બેંક ગોલ્ડમેન સાક્સે આ ચાર દેશને વિશ્વમાં સૌથી ઝડપથી વિકસતાં અર્થતંત્રો તરીકે વર્ણવ્યા હતા. આ પછી 2009માં આ દેશોએ ભેગા થઈને એક સંગઠન બનાવ્યું, જેનું નામ BRIC હતું.
- ત્રીજો તબક્કો : BRICS એટલે કે બ્રાઝિલ, રશિયા, ભારત, ચીન અને દક્ષિણ આફ્રિકા – 2010માં દક્ષિણ આફ્રિકાને આફ્રિકન ખંડનું પ્રતિનિધિત્વ કરવા માટે આ સંગઠનનો એક ભાગ બનાવવામાં આવ્યો હતો. પછી આ સંગઠનને અંતિમ સ્વરૂપ મળ્યું અને એને બ્રિક્સ કહેવામાં આવ્યું. આજે BRICS વિશ્વનું ત્રીજું સૌથી શક્તિશાળી આર્થિક સંગઠન બની ગયું છે.
- ચોથો તબક્કો : BRICS દેશોના સંગઠનમાં 2024માં મિડલ ઈસ્ટના ચાર દેશો સભ્ય બન્યા છે, જેમાં યુએઈ, ઈજિપ્ત, ઈથોપિયા અને ઈરાન. સાઉદી અરબ પણ સભ્ય બનવા વિચાર કરી રહ્યું છે.
જ્યારે પશ્ચિમી દેશો મંદીમાં હતા ત્યારે બ્રિક્સ દેશોએ ઝડપથી પ્રગતિ કરી હતી 2008-2009માં જ્યારે પશ્ચિમી દેશો આર્થિક સંકટમાંથી પસાર થઈ રહ્યા હતા ત્યારે પણ બ્રિક્સ દેશોની અર્થવ્યવસ્થા ઝડપથી વધી રહી હતી. પહેલેથી જ ઉલ્લેખ કર્યો છે એમ તેના સભ્યદેશો વિશ્વની સૌથી ઝડપથી વિકસતી અર્થવ્યવસ્થા હતા. તેના બાંધકામનો ખ્યાલ ‘રાઇઝિંગ ઇકોનોમી’ પર આધારિત હતો.
આર્થિક કટોકટી પછી એ સ્પષ્ટ થઈ ગયું છે કે બ્રિક્સ દેશોની અર્થવ્યવસ્થાઓમાં ઝડપથી વિકાસ કરવાની અને પશ્ચિમી દેશો સાથે સ્પર્ધા કરવાની હિંમત છે. હાલમાં બ્રિક્સ યુરોપિયન યુનિયન (EU)ને પાછળ છોડીને વિશ્વનું ત્રીજું સૌથી શક્તિશાળી આર્થિક સંગઠન બની ગયું છે. EU દેશો વૈશ્વિક જીડીપીમાં 14% હિસ્સો ધરાવે છે, જ્યારે BRICS દેશોનો હિસ્સો 27% છે. આ ઉપરાંત બ્રિક્સની પોતાની અલગ બેંક પણ છે, જે ન્યૂ ડેવલપમેન્ટ બેંક તરીકે ઓળખાય છે. એનું મુખ્ય મથક ચીનના શાંઘાઈમાં છે. આ બેંક સભ્યદેશોને સરકારી અથવા ખાનગી પ્રોજેક્ટ માટે લોન આપવાનું કામ કરે છે. આ કારણે ગયા વર્ષે લગભગ 40 દેશે આ સંગઠનમાં સામેલ થવાની ઈચ્છા વ્યક્ત કરી હતી.
બ્રિક્સ દેશો કેટલા તાકાતવર?
- દુનિયાની 44 ટકા વસતિ BRICS દેશોમાં
- ભારત – 145 કરોડ
- ચીન – 141 કરોડ
- રશિયા – 14 કરોડ
- બ્રાઝિલ – 21 કરોડ
- સાઉથ આફ્રિકા – 6.4 કરોડ
- ઈજિપ્ત – 11 કરોડ
- ઈથોપિયા – 13 કરોડ
- ઈરાન – 9.1 કરોડ
- યુએઈ – 1.1 કરોડ
છેલ્લે,
ભારત-ચીને પોતાના સૈનિકોને LACથી હટાવ્યા એ પહેલાં ભારતના નવા આર્મી ચીફ ઉપેન્દ્ર દ્વિવેદીએ કહ્યું હતું કે ભારત-ચીન વચ્ચે સમજૂતી થાય એ સારી વાત છે, પણ આ સામાન્ય વાત નથી. સંવેદનશીલ વાત છે. ચીન સાથે આપણે લડવાનું છે અને સહયોગ પણ કરવાનો છે. સામનો કરવાનો છે અને પડકાર પણ આપવાનો છે. સૌથી મોટી વાત એ છે કે બંને દેશો વચ્ચે ભરોસો પેદા થતાં વર્ષો વીતી જશે, કારણ કે ચીનની પેટર્ન ભરોસો તોડવાની રહી છે.
સોમવારથી શુક્રવાર સુધી રાત્રે 8 વાગ્યે જોતા રહો એડિટર્સ વ્યૂ…
(રિચર્સ : યશપાલ બક્ષી)