અલવિદા મનમોહન સિંહ: નાણામંત્રી તરીકે દેશમાં ઉદારીકરણ લાવ્યા, નરસિમ્હા રાવે કહ્યું હતું- સફળ થઈએ તો શ્રેય બંનેને, નિષ્ફળ થયા તો જવાબદારી તમારી

પૂર્વ વડાપ્રધાન મનમોહન સિંહનું 92 વર્ષની વયે નિધન થયું છે. તેમનો જન્મ અવિભાજિત ભારતના પંજાબના ગાહ ગામમાં થયો હતો. ભારતના અર્થતંત્રમાં ઉદારીકરણ લાવવાનો શ્રેય મનમોહન સિંહને જાય છે. તેઓ પીવી નરસિમ્હા રાવ સરકાર (1991-96)માં નાણામંત્રી હતા.

પીવી નરસિમ્હા રાવે એક ઉચ્ચ અધિકારી પીસી એલેક્ઝાન્ડરની સલાહ પર ડૉ.સિંહને નાણામંત્રી બનાવ્યા. નરસિમ્હા રાવે કહ્યું હતું- સફળ થઈએ તો શ્રેય અમને બંનેને જાય છે, જો નિષ્ફળ થઈએ તો જવાબદારી તમારી રહેશે.

નરસિમ્હા રાવના શપથગ્રહણના એક દિવસ પહેલા મનમોહનનો ફોન આવ્યો… 1991માં જ્યારે નરસિમ્હા રાવ વડાપ્રધાન બન્યા ત્યારે તેઓ ઘણી બાબતોના નિષ્ણાત બની ગયા હતા. તેઓ અગાઉ આરોગ્ય અને શિક્ષણ મંત્રાલય સંભાળતા હતા. તેઓ વિદેશ મંત્રી પણ રહી ચૂક્યા છે. તેઓ માત્ર એક જ વિભાગમાં ચુસ્ત હતા અને તે હતું નાણા મંત્રાલય. વડાપ્રધાન બન્યાના બે દિવસ પહેલા કેબિનેટ સચિવ નરેશ ચંદ્રાએ તેમને 8 પાનાની એક નોટ આપી હતી, જેમાં કહેવામાં આવ્યું હતું કે ભારતની આર્થિક સ્થિતિ ખૂબ જ ખરાબ છે.

નરસિમ્હા રાવે તે સમયે તેમના સૌથી મોટા સલાહકાર પીસી એલેક્ઝાન્ડરને પૂછ્યું કે શું તેઓ નાણામંત્રી માટે આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે સ્વીકાર્ય વ્યક્તિનું નામ સૂચવી શકે છે. એલેક્ઝાંડરે તેમને ભારતીય રિઝર્વ બેંક (RBI)ના પૂર્વ ગવર્નર અને લંડન સ્કૂલ ઓફ ઈકોનોમિક્સના ડિરેક્ટર આઈજી પટેલનું નામ સૂચવ્યું.

આઈજી પટેલ દિલ્હી આવવા માગતા નહોતા, કારણ કે તેમની માતા બીમાર હતી અને તેઓ વડોદરામાં હતા. પછી એલેક્ઝાંડરે પોતે મનમોહન સિંહનું નામ લીધું. શપથ ગ્રહણ સમારોહના એક દિવસ પહેલા સિકંદરે મનમોહન સિંહને ફોન કર્યો હતો. તે સમયે તેઓ સૂતા હતા કારણ કે તે થોડા કલાકો પહેલા જ વિદેશથી પરત આવ્યા હતા. જ્યારે તેઓ જાગ્યા અને આ ઓફર વિશે જણાવ્યું તો તેમણે વિશ્વાસ ન કર્યો.

1991નું બજેટ ઐતિહાસિક ગણાય છે… 1991માં નરસિમ્હા રાવ સરકારમાં નાણામંત્રી હતા ત્યારે મનમોહન સિંહે બજેટમાં ઉદારીકરણ, ખાનગીકરણ અને વૈશ્વિકીકરણ સંબંધિત મહત્વપૂર્ણ જાહેરાતો કરી હતી, જેણે ભારતના અર્થતંત્રને નવી ગતિ આપી હતી. આ કારણે દેશમાં વેપાર નીતિ, ઔદ્યોગિક લાયસન્સ, બેંકિંગ ક્ષેત્રના સુધારા અને વિદેશી સીધા રોકાણ (FDI)ની પરવાનગી સંબંધિત નિયમો અને નિયમોમાં ફેરફાર કરવામાં આવ્યા હતા.

આ રીતે 2004માં મનમોહનનું નામ આવ્યું 2004ની લોકસભા ચૂંટણીમાં કોંગ્રેસે યુપીએ ગઠબંધન કર્યું અને અનેક પક્ષો સાથે સરકાર બનાવી. સોનિયા ગાંધીએ 1998માં રાજકારણમાં પ્રવેશ કર્યો હતો અને 2004માં પાર્ટીનું નેતૃત્વ કર્યું હતું. લોકસભા ચૂંટણીના ઓપિનિયન પોલમાં ભાજપને બે તૃતિયાંશ બહુમતી મળવાની આગાહી કરવામાં આવી હતી. ભાજપને જીતનો વિશ્વાસ હતો. પરિણામો આવ્યા ત્યારે ભાજપ 182 સીટોથી ઘટીને 138 સીટો પર આવી ગયું. કોંગ્રેસની 114થી વધીને 145 બેઠકો થઈ. જો કે પીએમ કોણ બનશે તે અંગે અનિશ્ચિતતા હતી.

યુપીએ સરકારમાં વિદેશ મંત્રી રહી ચૂકેલા નટવર સિંહ તેમના પુસ્તક ‘વન લાઈફ ઈઝ નોટ ઈનફ’માં લખે છે, ‘તે સમયે ગાંધી પરિવાર મૂંઝવણમાં હતો. રાહુલે તેમની માતાને કહ્યું કે તે પીએમ નહીં બને. રાહુલ તેમની માતાને રોકવા માટે કંઈ પણ કરવા તૈયાર હતા. માતા અને પુત્ર વચ્ચે જોરથી વાતચીત થઈ. રાહુલને ડર હતો કે જો તેમની માતા પીએમ બનશે તો તેમને પણ દાદી અને પિતાની જેમ મારી નાખવામાં આવશે.

નટવર લખે છે, ‘રાહુલ ખૂબ જ ગુસ્સામાં હતા. તે સમયે હું મનમોહન સિંહ અને પ્રિયંકા ત્યાં હતા. મામલો ત્યારે વધી ગયો જ્યારે રાહુલે કહ્યું કે માતા હું તમને 24 કલાકનો સમય આપું છું. શું કરવું તે તમે નક્કી કરો છો? અશ્રુભીની માતા (સોનિયા) માટે રાહુલના શબ્દોની અવગણના કરવી અશક્ય હતી.

2004માં રાહુલ મક્કમ હતા કે તેઓ માતા સોનિયા ગાંધીને પીએમ નહીં બનવા દે.

18 મે 2004ના રોજ સવારે સોનિયા ગાંધી વહેલી સવારે જાગી ગયા હતા. તેઓ ચૂપચાપ રાહુલ અને પ્રિયંકા સાથે ઘરની બહાર નીકળી ગયા. સોનિયાની કાર રાજીવ ગાંધીની સમાધિ પર પહોંચી. ત્રણેય થોડી વાર સમાધિની સામે બેસી રહ્યા.

તે જ દિવસે સાંજે 7 વાગ્યે સંસદના સેન્ટ્રલ હોલમાં કોંગ્રેસના સાંસદોની બેઠક યોજાઈ હતી. સોનિયા ગાંધીએ રાહુલ અને પ્રિયંકા તરફ જોયું અને કહ્યું- મારું લક્ષ્ય ક્યારેય વડાપ્રધાન બનવાનું નથી. હું હંમેશા વિચારતો હતો કે જો હું ક્યારેય આવી પરિસ્થિતિમાં આવીશ, તો હું મારા અંતરાત્માની વાત સાંભળીશ. આજે તે અવાજ કહે છે કે મારે આ પદને નમ્રતાથી સ્વીકારવું જોઈએ નહીં.

આ પછી બે કલાક સુધી કોંગ્રેસના સાંસદો સોનિયાને પીએમ બનવા માટે મનાવવાનો પ્રયાસ કરતા રહ્યા, પરંતુ નિષ્ફળ રહ્યા. આ દરમિયાન યુપીના એક સાંસદે કહ્યું, ‘મેડમ, તમે એક દાખલો બેસાડ્યો છે, જેવો મહાત્મા ગાંધીએ અગાઉ કર્યો હતો. આઝાદી પછી દેશમાં પહેલીવાર સરકાર બની ત્યારે ગાંધીજીએ પણ સરકારમાં જોડાવાની ના પાડી દીધી હતી. ત્યારે ગાંધીજી પાસે નેહરુ હતા. નેહરુ અત્યારે ક્યાં છે?

સોનિયાને ખબર હતી કે તેમની પાસે ટ્રમ્પ કાર્ડ છે અને તે મનમોહન સિંહ છે. કોંગ્રેસ સંસદીય દળની બેઠકમાં વડાપ્રધાન પદ માટે મનમોહન સિંહના નામની જાહેરાત કરવામાં આવી હતી. પૂર્વ રાષ્ટ્રપતિ એપીજે અબ્દુલ કલામે ‘ટર્નિંગ પોઈન્ટ્સઃ અ જર્ની થ્રુ ચેલેન્જિસ’ પુસ્તકમાં લખ્યું છે કે યુપીએની જીત બાદ રાષ્ટ્રપતિ ભવને સોનિયા ગાંધીને વડાપ્રધાન બનાવવા અંગેનો પત્ર પણ તૈયાર કર્યો હતો, પરંતુ જ્યારે સોનિયા ગાંધી તેમને મળ્યા અને મનમોહન ડૉ. સિંહનું નામ સામે આવ્યું ત્યારે તેઓ ચોંકી ગયા. બાદમાં ફરીથી પત્ર તૈયાર કરવો પડ્યો. મનમોહન સિંહે 22 મે 2004થી 26 મે 2014 સુધી વડાપ્રધાન પદ સંભાળ્યું.

2009માં રાહુલે કહ્યું હતું- મારે પીએમ નથી બનવું 2009ની લોકસભા ચૂંટણીમાં યુપીએને 262 બેઠકો મળી હતી. ફરી એકવાર વડાપ્રધાનના નામને લઈને અટકળોનો દોર શરૂ થયો છે. રાજકીય વર્તુળોમાં રાહુલ ગાંધીનું નામ ઉછળ્યું હતું. વરિષ્ઠ પત્રકાર વીર સંઘવી તેમના પુસ્તક અ રૂડ લાઈફઃ ધ મેમોયરમાં લખે છે – મનમોહન સિંહ બીજી વખત પીએમ બનવા તૈયાર નહોતા. તેમણે સોનિયા સમક્ષ એક શરત મૂકી હતી કે જ્યારે તેમને વડાપ્રધાન તરીકેનો કાર્યકાળ પૂરો કરવાની તક મળશે ત્યારે જ તેઓ ફરીથી પદ સંભાળશે.

આ પછી રાહુલે તેમને ખાતરી આપી હતી કે તેમને વડાપ્રધાન બનવાની કોઈ ઈચ્છા નથી. આ પછી, મનમોહને ફરીથી વડાપ્રધાનનું પદ સંભાળ્યું (22 મે 2009- 26 મે 2014).

જવાહરલાલ નેહરૂ પછી મનમોહન સિંહ ભારતના પહેલા વડાપ્રધાન બન્યા, જેમને 5 વર્ષનો કાર્યકાળ પૂરો કર્યા બાદ સતત બીજી વખત વડાપ્રધાન બનવાની તક મળી.