3 કલાક પેહલા
- કૉપી લિંક
સિતારો કે આગે જહાં ઔર ભી હૈ… સંસદમાં આ પંક્તિઓ વાંચનાર ડૉ. મનમોહન સિંહનું 92 વર્ષની વયે અવસાન થયું છે. પૂર્વ વડાપ્રધાન મનમોહન સિંહે 26 ડિસેમ્બરે રાત્રે 9:51 વાગ્યે દિલ્હી એઇમ્સમાં અંતિમ શ્વાસ લીધા હતા. AIIMS અનુસાર, તેમની તબિયત અચાનક બગડતાં રાત્રે 8:06 વાગ્યે તેમને ગંભીર હાલતમાં હોસ્પિટલમાં લાવવામાં આવ્યા હતા.
દેશના 14મા વડાપ્રધાન મનમોહન બહુ ઓછું બોલતા હતા. જો કે, આધાર, મનરેગા, RTI, શિક્ષણનો અધિકાર જેવી યોજનાઓ તેમના કાર્યકાળ દરમિયાન શરૂ કરવામાં આવી હતી, જે આજે ઘણી અસરકારક સાબિત થઈ રહી છે.
તેઓ રાજકારણી કરતાં અર્થશાસ્ત્રી તરીકે વધુ ઓળખાતા હતા. દેશની અર્થવ્યવસ્થાને મુશ્કેલ સમયમાં બહાર લાવવાનો શ્રેય પણ તેમને આપવામાં આવે છે. પરંતુ બહુ ઓછા લોકો જાણે છે કે ડૉ.મનમોહન સિંહ વડાપ્રધાન આવાસમાં રહેતા હોવા છતાં પોતાને સામાન્ય માણસ કહેતા હતા. તેમને તેમની મારુતિ 800 કાર સરકારી BMW કરતાં વધુ પસંદ હતી.
અહીં જાણો પદ્મ વિભૂષણ ડૉ. મનમોહન સિંહના જીવનના ઓછા જોયેલા અને સાંભળેલા કિસ્સાઓ વિશે…
પર્સનલ પ્રોફાઇલ…
દાદા-દાદીએ ઉછેર્યા, ફાનસ નીચે અભ્યાસ કર્યો મનમોહન સિંહ પાકિસ્તાનથી વિસ્થાપિત થયા બાદ હલ્દવાની આવ્યા હતા. નાનપણમાં જ માતાનું અવસાન થયું. દાદા દાદીએ તેમને ઉછેર્યા. ફાનસના અજવાળે ગામમાં અભ્યાસ કર્યો. તેમના પિતા ઇચ્છતા હતા કે તેઓ ડોક્ટર બને તેથી તેમણે પ્રી-મેડિકલ કોર્સમાં પ્રવેશ મેળવ્યો. જો કે, તેમણે થોડા મહિના પછી કોર્સ છોડી દીધો.
ભાષણની સ્ક્રિપ્ટ ઉર્દૂમાં લખતા મનમોહન સિંહનું પ્રારંભિક શિક્ષણ ઉર્દૂમાં થયું હતું. જ્યારે તેઓ વડાપ્રધાન બન્યા ત્યારે પણ તેઓ ઉર્દૂમાં જ ભાષણની સ્ક્રિપ્ટ લખતા હતા. ગુરુમુખીમાં પણ ઘણી વાર લખ્યું છે.
ઓક્સફર્ડથી પ્લાનિંગ કમિશન સુધી 1948માં મેટ્રિક થયા. કેમ્બ્રિજ અને ઓક્સફર્ડમાંથી અર્થશાસ્ત્રનો અભ્યાસ કર્યો. પંજાબ યુનિવર્સિટી અને દિલ્હી સ્કૂલ ઑફ ઈકોનોમિક્સમાં શિક્ષક તરીકે કારકિર્દીની શરૂઆત કરી. વર્ષ 1971માં તેઓ વાણિજ્ય મંત્રાલયમાં આર્થિક સલાહકાર બન્યા. 1972માં નાણા મંત્રાલયના મુખ્ય આર્થિક સલાહકાર બન્યા.
1985થી 1987 સુધી, તેઓ આયોજન પંચના વડા હતા અને 1982થી 1985 સુધી, તેઓ રિઝર્વ બેંકના ગવર્નર હતા. પીવી નરસિમ્હા રાવ 1991માં નાણામંત્રી બન્યા હતા. 2018માં કોંગ્રેસમાંથી રાજ્યસભામાં પહોંચ્યા. તેમનો કાર્યકાળ એપ્રિલ 2024માં સમાપ્ત થયો હતો.
RBI ગવર્નર મનમોહન સિંહ 1984માં નવી દિલ્હીમાં તેમની ઓફિસમાં.
મનમોહન સિંહ હંમેશાં વાદળી પાઘડી કેમ પહેરતા હતા? મનમોહન સિંહ ઘણીવાર વાદળી પાઘડી પહેરતા હતા. આ પાછળનું રહસ્ય શું હતું, તેમણે 11 ઓક્ટોબર 2006ના રોજ કેમ્બ્રિજ યુનિવર્સિટીમાં તેનો ખુલાસો કર્યો હતો. એડિનબર્ગના ડ્યુક પ્રિન્સ ફિલિપે તેમને ડોક્ટરેટની પદવી એનાયત કરી હતી. ત્યારબાદ પ્રિન્સ ફિલિપે તેમના ભાષણમાં કહ્યું, ‘તમે તેની પાઘડીના રંગ પર ધ્યાન આપી શકો છો.’
તેના પર મનમોહન સિંહે કહ્યું કે વાદળી રંગ તેમના અલ્મા મેટર કેમ્બ્રિજનું પ્રતીક છે. મારી પાસે કેમ્બ્રિજમાંના મારા દિવસોની ઊંડી યાદો છે. આછો વાદળી રંગ મારો પ્રિય છે તેથી તે ઘણીવાર મારી પાઘડી પર દેખાય છે.
11 ઓક્ટોબર 2006ના રોજ કેમ્બ્રિજ યુનિવર્સિટીમાં ડોક્ટરેટની પદવી એનાયત થયા બાદ તત્કાલીન પીએમ મનમોહન સિંહ ભાષણ આપી રહ્યા હતા.
મનમોહન આર્થિક સુધારા માટે જાણીતા છે ડૉ. મનમોહન સિંહ દ્વારા સૂચવવામાં આવેલી નીતિઓએ દેશમાં આર્થિક સુધારાના દરવાજા ખોલ્યા. 1991માં પીવી નરસિમ્હા રાવના નેતૃત્વમાં કોંગ્રેસની સરકાર બની, ત્યારપછી ડૉ.મનમોહન સિંહે નાણાપ્રધાનનું પદ સંભાળ્યું. તે સમયે દેશની આર્થિક સ્થિતિ ખરાબ હતી. ફોરેન એક્સચેન્જ રિઝર્વ ઘટીને $1 બિલિયન થઈ ગયું.
અગાઉની ચંદ્રશેખર સરકારે તેલ અને ખાતરની આયાત માટે $400 મિલિયન એકત્ર કરવા બેંક ઓફ ઇંગ્લેન્ડ અને બેંક ઑફ જાપાનમાં 46.91 ટન સોનું ગીરવે મૂકવું પડ્યું હતું. આ જ સમયગાળામાં મનમોહન સિંહ ઉદારીકરણની નીતિ લાવ્યા.
24 જુલાઈ, 1991 એ ભારતની આર્થિક સ્વતંત્રતાનો દિવસ કહેવાય છે. આ દિવસે રજૂ કરાયેલા બજેટે ભારતમાં નવી ઉદાર અર્થવ્યવસ્થાનો પાયો નાખ્યો હતો. ડૉ.સિંહે બજેટમાં લાઇસન્સ રાજ નાબૂદ કરી કંપનીઓને અનેક નિયંત્રણોમાંથી મુક્ત કરાવી હતી.
આયાત-નિકાસ નીતિમાં ફેરફાર કરવામાં આવ્યો, જેનો ઉદ્દેશ્ય આયાત પરવાનામાં છૂટછાટ આપવા અને નિકાસને પ્રોત્સાહન આપવાનો હતો. આટલું જ નહીં વિદેશી રોકાણ માટેના રસ્તાઓ પણ ખૂલી ગયા. સોફ્ટવેર નિકાસ માટે આવકવેરા કાયદાની કલમ 80 Hhc હેઠળ કરમુક્તિની પણ જાહેરાત કરી.
આ મહત્ત્વપૂર્ણ બજેટને આધુનિક ભારતના ઈતિહાસની સૌથી મોટી ઘટનાઓમાંની એક ગણવામાં આવે છે. ડૉ. સિંહની આર્થિક નીતિઓ એટલી અદ્ભુત હતી કે માત્ર બે વર્ષમાં એટલે કે 1993માં દેશની વિદેશી હૂંડિયામણની રિઝર્વ $1 બિલિયનથી વધીને $10 બિલિયન થઈ ગઈ. આટલું જ નહીં, 1998માં તે 290 બિલિયન ડૉલર સુધી પહોંચી ગયું હતું.
સોનિયા વિરુદ્ધ જઈને પરમાણુ કરાર પર હસ્તાક્ષર કર્યા મનમોહન સિંહની બીજી મોટી ઉપલબ્ધિ અમેરિકા સાથેનો પરમાણુ કરાર હતો. જાન્યુઆરી 2014માં તેમની છેલ્લી પ્રેસ-કોન્ફરન્સમાં તેમણે આને તેમના કાર્યકાળની સૌથી મોટી ઉપલબ્ધિ ગણાવી હતી.
2006માં ડૉ.મનમોહન સિંહે વોશિંગ્ટનમાં યુએસ પ્રમુખ જ્યોર્જ બુશ સાથે પરમાણુ કરાર પર હસ્તાક્ષર કર્યા હતા. આના દ્વારા પરમાણુ વેપારને લઈને ભારતનો 30 વર્ષનો વનવાસ સમાપ્ત થઈ રહ્યો હતો. 1974માં ભારતના પરમાણુ પરીક્ષણ બાદ અમેરિકાએ તેના પર ઘણા પ્રતિબંધો લગાવ્યા હતા.
આ ડીલના વિરોધમાં ડાબેરી પક્ષોએ યુપીએ સરકારમાંથી ટેકો પાછો ખેંચી લીધો હતો. તે સમયે ડાબેરીઓ પાસે લગભગ 60 સાંસદો હતા. સમર્થન પાછું ખેંચવાના મુદ્દે સોનિયાએ ડીલ પાછી ખેંચવાની વાત શરૂ કરી. જોકે, શરૂઆતમાં તે તેના સમર્થનમાં હતી.
સરકારે ગૃહમાં વિશ્વાસ મતમાંથી પસાર થવું પડ્યું. મનમોહને અટલ બિહારી વાજપેયીને રાજનીતિના ભીષ્મ કહ્યા અને અંતરાત્માના આધારે સમર્થન માંગ્યું. વાજપેયી કંઈ બોલ્યા નહીં, પણ હસ્યા. મનમોહન સિંહની સરકારે સપા નેતા અમર સિંહની મદદથી 19 મતોથી વિશ્વાસ મત જીત્યો.
ચાર કહાની: મંત્રી સાથે તકરાર, ટીકાથી દુઃખી થયા અને રાજીનામું આપવાનું વિચારવા લાગ્યા
1. લાંબા વાળને કારણે એટલા શરમાળ કે ઠંડા પાણીમાં નાહતા રહ્યાઃ મનમોહન સિંહ બાળપણથી જ શરમાળ સ્વભાવના હતા. તેમણે એક ઇન્ટરવ્યૂમાં કહ્યું હતું કે તેઓ કેમ્બ્રિજ યુનિવર્સિટીમાં એકમાત્ર શીખ છે. તેમના લાંબા વાળને કારણે તેમને નહાતી વખતે શરમ આવતી હતી. આવી સ્થિતિમાં, બધા છોકરાઓ સ્નાન કર્યા પછી, તેઓ છેલ્લે સ્નાન કરતા હતા. ત્યાં સુધીમાં ગરમ પાણી સમાપ્ત થઈ જતું અને તેઓએ ઠંડા પાણીથી સ્નાન કરવું પડતું.
2. જ્યારે મનમોહનને મંત્રી એલએન મિશ્રા સાથે તકરાર થઈ, હું ભણાવવા જઈશઃ વિદેશ વેપાર વિભાગમાં સલાહકાર રહીને મંત્રી લલિત નારાયણ મિશ્રા સાથે તકરાર થઈ હતી. તેમણે લલિતને સ્પષ્ટપણે કહ્યું હતું કે જો વધુ કંઈ થયું, તો તેઓ દિલ્હી સ્કૂલ ઑફ ઇકોનોમિક્સમાં પ્રોફેસર તરીકેની નોકરી પર પરત ફરી જશે.
3. નરસિમ્હા રાવે મનમોહનનું પહેલું બજેટ ફગાવી દીધું હતું: જ્યારે મનમોહને 1991ના બજેટના બે અઠવાડિયા પહેલાં બજેટના ડ્રાફ્ટ સાથે PM નરસિમ્હા રાવનો સંપર્ક કર્યો, ત્યારે રાવે તેમને સીધો ફગાવી દીધો. કહ્યું, ‘મારે આ જ જોઈતું હતું તો મેં તને કેમ પસંદ કર્યો?’ ત્યારે ફરી એક ઐતિહાસિક બજેટ તૈયાર કર્યું હતું. તેમાં વિક્ટર હ્યુગોની પંક્તિ લખેલી હતી- દુનિયાની કોઈ શક્તિ એવા વિચારને રોકી શકતી નથી જેનો સમય આવી ગયો હોય.
4. ટીકાથી દુઃખી થઈને તેમણે રાજીનામું આપવાનું વિચારવાનું શરૂ કર્યું, પછી અટલજી તેમને સમજાવ્યા: 1991માં, નાણાપ્રધાન તરીકે, મનમોહનના બજેટની તત્કાલીન વિપક્ષના નેતા, અટલ બિહારી વાજપેયીએ સખત ટીકા કરી હતી. વાજપેયીની ટીકાથી દુઃખી મનમોહને રાજીનામું આપવાનું વિચારવાનું શરૂ કર્યું. પછી વાજપેયી તેમને મળ્યા અને જ્યારે તેમણે સમજાવ્યું તો તેમણે પદ છોડવાનો નિર્ણય પાછો ખેંચી લીધો.
તત્કાલીન PM મનમોહન સિંહ 25 ડિસે. 2008ના રોજ નવી દિલ્હીમાં ભૂતપૂર્વ વડા પ્રધાન અટલ બિહારી વાજપેયીને તેમના 84મા જન્મદિન પર અભિનંદન આપ્યા.
રાજકીય ઉતાર-ચઢાવ: જીવનની તે ચાર ઘટના, જેણે મનમોહન સિંહને વ્યથિત કર્યા
1. 2G-કોલસાકૌભાંડથી ઘેરાયેલા: UPA સરકારના કાર્યકાળ દરમિયાન મોંઘવારી, 2G, ટેલિકોમ અને કોલસાનાં કૌભાંડો પ્રકાશમાં આવ્યાં હતાં. આ કારણે તેમની સરકારની ટીકા થઈ હતી. વિપક્ષનું નિશાન બન્યા. આ કૌભાંડોને કારણે કોંગ્રેસને 2014ની લોકસભા ચૂંટણીમાં હારનો સામનો કરવો પડ્યો હતો.
2. રાહુલે કહ્યું- વટહુકમ ફાડીને ફેંકી દેવો જોઈએઃ 2013માં સુપ્રીમ કોર્ટે રાજનીતિમાં ગુનેગારોના પ્રવેશને રોકવા માટે પોતાનો ચુકાદો આપ્યો હતો. મનમોહન સરકાર આ નિર્ણયને પલટાવવા માટે વટહુકમ લાવવાની હતી. પરંતુ રાહુલ ગાંધીએ વટહુકમને બકવાસ ગણાવ્યો અને તેને ફાડીને ફેંકી દેવાની વાત કરી.
3. એક્સિડેન્ટલ પ્રાઇમ મિનિસ્ટર કહેવાયાઃ ડૉ. મનમોહન સિંહને એક્સિડેન્ટલ પ્રાઇમ મિનિસ્ટર કહેવામાં આવ્યા હતા. 2018માં ‘ચેન્જિંગ ઈન્ડિયા’ પુસ્તકના વિમોચન સમયે ડૉ. મનમોહન સિંહે કહ્યું, ‘મને એક્સિડેન્ટલ પ્રાઇમ મિનિસ્ટર કહેવામાં આવે છે, પરંતુ હું એક્સિડેન્ટલ ફાઇનાન્સ મિનિસ્ટર પણ હતો.’ સંજય બારુ કે જેઓ ડૉ. મનમોહન સિંહના મીડિયા સલાહકાર હતા. તેમના પુસ્તક ધ એક્સિડેન્ટલ પ્રાઇમ મિનિસ્ટર પર આધારિત 2019માં આ જ નામની એક ફિલ્મ રિલીઝ કરવામાં આવી હતી.
4. શીખ રમખાણો પર માફી માગી: ડૉ. મનમોહન સિંહે 12 ઑગસ્ટ 2005ના રોજ લોકસભામાં 1984નાં શીખ રમખાણો માટે માફી માગી હતી. તેમણે કહ્યું હતું કે એ સમયે દેશમાં જે પણ થયું એના માટે મારું માથું શરમથી ઝૂકી જાય છે.
કેમેરાની નજરથી ડો.મનમોહન સિંહ…
1954માં પંજાબ યુનિવર્સિટીના અર્થશાસ્ત્ર વિભાગનો ફોટોગ્રાફ. ડૉ. મનમોહન સિંહ પાછળની હરોળમાં જમણી બાજુથી બીજા ક્રમે છે. સંદર્ભ- ધ ગ્લોબલ શીખ ટ્રેઇલ
1958ની આ તસવીરમાં પત્ની ગુરશરણ કૌર સાથે ડૉ.મનમોહન સિંહ.
આ તસવીર 1962ની ઓક્સફર્ડ યુનિવર્સિટીની છે, જેમાં પત્ની ગુરશરણ કૌર અને પુત્રી સાથે મનમોહન.
મનમોહન સિંહ 1967માં ન્યૂયોર્કના કોની આઇલેન્ડ ખાતે તેમની પુત્રીઓ ઉપિન્દર અને દમણ સાથે.
આ તસવીર 1978ની છે. પૂર્વ વડાપ્રધાન ડૉ.મનમોહન સિંહ ઈસરોના વૈજ્ઞાનિકોને મળ્યા. પૂર્વ રાષ્ટ્રપતિ ડૉ. એપીજે અબ્દુલ કલામ પણ તસવીરમાં છે.
મનમોહન સિંહ 1991માં નાણામંત્રી બન્યા બાદ તેમની ઓફિસમાં.
1987થી 1990 સુધી, ડૉ. સિંહે જીનિવામાં સાઉથ કમિશન સાથે કામ કર્યું. આ તસવીર 1988ની છે.
1991માં ઐતિહાસિક બજેટ રજૂ કરવાના એક દિવસ પહેલાં પોતાના ઘરે અખબાર વાંચતા તત્કાલીન નાણામંત્રી ડૉ. તસવીર- ફોટો-જર્નલિસ્ટ પ્રવીણ જૈન.
સમાધિ સ્થળ ‘વીર ભૂમિ’ ખાતે પૂર્વ પીએમ રાજીવ ગાંધીને શ્રદ્ધાંજલિ અર્પણ કર્યા બાદ લેવાયેલ ફોટો. આમાં તેઓ શૂઝની દોરી બાંધતા જોવા મળ્યા હતા.
તસવીર વડાપ્રધાનના નિવાસસ્થાનની છે. આમાં ડો.સિંહ તેમનાં પત્ની, ત્રણ પુત્રી, જમાઈ અને પૌત્રો સાથે છે.
ડૉ. સિંહનો આ ફોટો 18 મે, 2024નો છે. જ્યારે તેમણે લોકસભા ચૂંટણીમાં નવી દિલ્હી સંસદીય બેઠક માટે ઘરેથી મતદાન કર્યું હતું.
મનમોહન સિંહ સાથે જોડાયેલા આ સમાચાર પણ વાંચો…
મનમોહન સિંહની યાદો વીડિયોમાં…:સંસદમાં કહેલું- હજારો જવાબો કરતાં મારું મૌન સારું…
હજારો જવાબોં સે અચ્છી હૈ મેરી ખામોશી... 27 ઓગસ્ટ 2012ના રોજ સંસદમાં આ શેર કહેનાર મનમોહન હંમેશ માટે ખામોશ થઈ ગયા. ભૂતપૂર્વ વડાપ્રધાન પદ્મવિભૂષણ ડૉ. મનમોહન સિંહે 26 ડિસેમ્બરે દિલ્હી એઈમ્સમાં અંતિમ શ્વાસ લીધા હતા. સંપૂર્ણ સમાચાર વાંચો…
એક પ્રોફેસર, જેઓ પહેલા બ્યૂરોક્રેસી, પછી રાજકારણમાં આવ્યા: મનમોહન સિંહ કેવી રીતે વડાપ્રધાન બન્યા, જેમને રાજીવે એક સમયે ‘જોકર’ કહ્યા હતા
દેશના 14મા વડાપ્રધાન અને સતત બે કાર્યકાળ પૂર્ણ કરનાર ડૉ.મનમોહન સિંહ હવે નથી રહ્યા. તેઓ 92 વર્ષના હતા. ગુરુવારે 26 ડિસેમ્બરે, તેમની તબિયત અચાનક બગડતાં તેમને દિલ્હી એમ્સના ઈમર્જન્સી વોર્ડમાં દાખલ કરવામાં આવ્યા હતા. ડૉક્ટરોએ નિધનની પુષ્ટિ કરી.
એક પ્રોફેસર, જેમણે પહેલા બ્યૂરોક્રેસી અને પછી રાજકારણમાં પ્રવેશ કર્યો. મનમોહન સિંહના વડાપ્રધાન બનવાની કહાની અને તેમની સાથે જોડાયેલી વાતો… સંપૂર્ણ સમાચાર વાંચો…
