11 કલાક પેહલાલેખક: કિરણ જૈન
- કૉપી લિંક
રામાયણ પર અત્યાર સુધી ઘણી સિરિયલો બનાવવામાં આવી છે. જોકે, રામાનંદ સાગરની ‘રામાયણ’ એ એવો ઈતિહાસ રચ્યો કે લોકો ભાગ્યે જ ભૂલી શકશે. આ શોનું શૂટિંગ મુંબઈથી 150 કિલોમીટર દૂર મહારાષ્ટ્ર-ગુજરાત બોર્ડર પર આવેલા ઉમરગાંવમાં કરવામાં આવ્યું હતું. રામાનંદ સાગરના પુત્ર પ્રેમ સાગરના કહેવા પ્રમાણે, જો તે ઉમરગાંવ ન ગયો હોત તો આ શો ભાગ્યે જ બન્યો હોત. દિવ્ય ભાસ્કર સાથેની વાતચીત દરમિયાન પ્રેમ સાગરે શોના શૂટિંગ સાથે જોડાયેલી કેટલીક રસપ્રદ વાતો શેર કરી.
તેમણે કહ્યું, ‘જો અમે ઉમરગાંવ ન ગયા હોત તો કદાચ રામાયણ બની ન હોત. સૌથી સારી વાત એ હતી કે આ સ્થળ સમગ્ર દુનિયાથી અલગ જ હતું. અહીંની પ્રકૃતિએ આ સિરિયલ અને તેના પાત્રોને જીવંત કર્યા છે. સેટની આસપાસ તમામ પ્રકારની જગ્યાઓ હતી. આર્ટ ડિરેક્ટર હીરાબાઈ પટેલ ખૂબ જ પ્રતિભાશાળી વ્યક્તિ હતા. તેમણે વાડિયા બ્રધર્સની તમામ ફિલ્મો કરી હતી. તેમણે અમને ઉમરગાંવમાં વૃંદાવન સ્ટુડિયો ઓફર કર્યો. તે જગ્યા ખંડેરથી ઓછી નહોતી.’
‘અમે એ સ્ટુડિયોનો દરવાજો ખોલ્યો તો ત્યાં ઘણા બધા જાળા, કરોળિયા વગેરે હતા. પણ ત્યાંની મિલકત (દીવાલો, રથ વગેરે) ખૂબ જ ભવ્ય હતું. આખો સ્ટુડિયો બનાવવા માટે અમે દિવસ-રાત મહેનત કરી હતી. તે પછી ઉમરગાંવ એક વિશ્વ સ્થળ બની ગયું. બીબીસી ચેનલ ત્યાં આવી. રાજમાતા વિજયરાજે સિંધિયા ત્યાં રોકાયા. ઉમરગાંવને ક્યારેય કોઈએ ઓળખ્યું નહોતું, પરંતુ ‘રામાયણ’ પછી આ શહેરને એક અલગ ઓળખ મળી છે.’
અમારી વાતચીત દરમિયાન પ્રેમ સાગરે જણાવ્યું કે, ‘કલાકારોને માત્ર ઉમરગાંવમાં જ રહેવાનું પસંદ હતું.’ તેમણે કહ્યું, ‘દારા સિંહને હનુમાનના પાત્રનો મેકઅપ કરવામાં લગભગ 4 કલાકનો સમય લાગતો હતો. તે સવારની 7ની શિફ્ટ માટે રાત્રે 3 વાગે જાગી જતા. મેકઅપ કર્યા પછી તેઓ કંઈ ખાઈ શકતા ન હતા. તે સમયે કોઈ પ્રોસ્થેટિક મેકઅપ નહોતો. અમે વલ્કેનાઈઝ્ડ રબરનો ઉપયોગ કર્યો. તે રબર પર મેકઅપ મૂકતા હતા. અમે આ કરી શક્યા કારણ કે અમારી પાસે કલાકારો અને મેકઅપ ટીમો 24 કલાક ઉપલબ્ધ હતી. અમે દિવસ-રાત કામ કર્યું.’
‘એકવાર કલાકારો સેટ પર પહોંચ્યા પછી તેઓ ત્યાંથી બહાર નીકળી શકતા નહતા. કલાકારો પોતાની કારમાં આવતા હતા. રસ્તાઓ સારા ન હોવાથી એક્ટર સેટ પર જ રહેવાનું પસંદ કરતા હતા. લગભગ બે વર્ષ સુધી તમામ કલાકારો ઉમરગાંવમાં રહ્યા હતા.’
પ્રેમ સાગર આગળ કહે છે, ‘તે સમયે સંગઠનો પણ નહોતા. અમને કોઈ કહેતું નહોતું કે અમારે માત્ર 8 કલાક શૂટિંગ કરવાનું છે. જો અમે કોઈપણ જુનિયર કલાકારને ન્યૂનતમ પગાર આપ્યો હોત, તો તે અમારા માટે ડ્રમ વગાડવા માટે રાજી થઈ ગયા હોત. ત્યાં બધાએ ખુશીથી કામ કર્યું. એસોસિયેશન ન હોવાથી રામાયણ બની શકી. જો આજ એસોસિયેશન હોત તો રામાયણ બનાવવી મુશ્કેલ બની હોત.
‘રામાયણ’ 1987માં દૂરદર્શન પર પ્રથમવાર પ્રસારિત કરવામાં આવી હતી. આ શોમાં અરુણ ગોવિલે રામનો રોલ કર્યો હતો. દીપિકા ચિખલિયાએ સીતાનો રોલ કર્યો હતો અને અરવિંદ ત્રિવેદીએ રાવણનો રોલ કર્યો હતો.
