વાર્તા રાજકીય ફિલ્મોની: રાજ બબ્બરની ફિલ્મ પર ઈન્દિરાએ પ્રતિબંધ મૂક્યો, સંજય ગાંધીને જેલમાં જવું પડ્યું, ‘PM નરેન્દ્ર મોદી’ ફિલ્મ પર પ્રતિબંધ લાગ્યો

ફિલ્મોનો રાજકારણ સાથે ઘણો ઊંડો અને જૂનો સંબંધ છે. સિત્તેરના દાયકામાં ફિલ્મોએ દિલ્હીની સત્તાને હલાવી હતી. સરકારે ઘણી ફિલ્મો પર પ્રતિબંધ મૂકવો પડ્યો. એક ફિલ્મને લઈને સરકાર અને ફિલ્મ નિર્માતાઓ વચ્ચે એવી ટક્કર થઈ કે સંજય ગાંધીને જેલમાં જવું પડ્યું. ‘પીએમ નરેન્દ્ર મોદી’ 2019ની લોકસભા ચૂંટણી પહેલા રિલીઝ થવાની હતી, પરંતુ જ્યારે વિપક્ષે વિરોધ કર્યો તો ચૂંટણી પંચે તેને છેલ્લી ઘડીએ રોકી દીધી. 2024ની લોકસભા ચૂંટણીમાં કેટલીક ફિલ્મો પણ હેડલાઈન્સ બનાવી રહી છે, જેને વિપક્ષ સરકારનો પ્રોપેગેન્ડા ગણાવી રહ્યો છે. આજે આપણે તે 8 ફિલ્મો વિશે વાત કરીશું જેના પર ભારે રાજકીય વિવાદ થયો હતો. આ સાથે, આપણે નિષ્ણાતો પાસેથી એ પણ જાણીશું કે રાજકારણ સાથે જોડાયેલી ફિલ્મો ચૂંટણી પરિણામો પર કેટલી અસર કરે છે.

1. કિસ્સા કુરસી કા: કટોકટી દરમિયાન ફિલ્મ પર પ્રતિબંધ મૂકવામાં આવ્યો હતો, તમામ પ્રિન્ટ સળગાવી દેવામાં આવી હતી
વર્ષ 1975માં એક ફિલ્મ ‘કિસ્સા કુરસી કા’ બની હતી. દિગ્દર્શક અમૃત નાહટાની આ ફિલ્મમાં રાજ બબ્બરે મુખ્ય ભૂમિકા ભજવી હતી. આ ફિલ્મમાં ઈન્દિરા ગાંધીના ‘ગરીબી હટાઓ’સૂત્ર, નસબંધી યોજના અને અનાજ ખાતા ઉંદરોને મારવા માટે મોટા પાયે અભિયાનનો ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો હતો. તેમાં એક કાર, ગંગારામની પાર્ટીનું ચૂંટણી ચિન્હ દર્શાવવામાં આવ્યું હતું, જે સંજય ગાંધીના મારુતિ પ્રોજેક્ટ વિશે હતું. કટોકટી દરમિયાન સરકારે તેના પર પ્રતિબંધ મૂક્યો હતો. ફિલ્મની તમામ પ્રિન્ટ સેન્સર બોર્ડની ઓફિસમાંથી લેવામાં આવી હતી અને ગુડગાંવ (હવે ગુરુગ્રામ)ની મારુતિ ફેક્ટરીમાં સળગાવી દેવામાં આવી હતી.

સંજય ગાંધીને તિહાર જેલમાં જવું પડ્યું
1977માં જનતા પાર્ટીની સરકાર બની હતી. ઈન્દિરા ગાંધી સરકારના માહિતી અને પ્રસારણ મંત્રી વી.સી. શુક્લા પર ફિલ્મની પ્રિન્ટ મુંબઈથી મંગાવવાનો અને ગુડગાંવમાં સળગાવવાનો આરોપ હતો. સંજય ગાંધીને ફિલ્મની પ્રિન્ટ નષ્ટ કરવા માટે દોષી ઠેરવવામાં આવ્યા હતા.

આ અંગેનો કેસ દિલ્હીની તીસ હજારી કોર્ટમાં ચાલ્યો હતો. સંજય ગાંધી પર સાક્ષીઓ પર દબાણ કરવાનો પણ આરોપ હતો. સુપ્રીમ કોર્ટે સંજય ગાંધીના જામીન રદ્દ કરીને તેમને એક મહિના માટે તિહાર જેલમાં મોકલી દીધા હતા.

ફિલ્મ દિગ્દર્શક બે વખત કોંગ્રેસ અને એક વખત જનતા પાર્ટીમાંથી સાંસદ હતા
ફિલ્મ નિર્દેશક અમૃત નાહટા બે વખત કોંગ્રેસ અને એક વખત જનતા પાર્ટીમાંથી સાંસદ હતા. તેઓ 1962માં કોંગ્રેસમાં જોડાયા અને 1967માં બાડમેર બેઠક પરથી લોકસભાના સાંસદ બન્યા. 1971માં તેઓ ફરીથી આ જ બેઠક પરથી સાંસદ તરીકે ચૂંટાયા હતા. ત્યારબાદ તેમણે રાજસ્થાનના દિગ્ગજ નેતા ભૈરો સિંહ શેખાવતને હરાવ્યા હતા. 1977ની ચૂંટણીમાં અમૃત નાહટા કોંગ્રેસ છોડીને જનતા પાર્ટીમાં જોડાયા હતા. આ પછી તેઓ પાલીથી લોકસભા સાંસદ બન્યા.

2. આંધી: ઈન્દિરા ગાંધી અને તેમના પતિ વચ્ચેનો અણબનાવ બતાવ્યો
વર્ષ 1975માં લેખક-દિગ્દર્શક ગુલઝારની ફિલ્મ ‘આંધી’ની પણ રાજકીય વર્તુળોમાં ખૂબ ચર્ચા થઈ હતી. મીડિયા રિપોર્ટ્સમાં દાવો કરવામાં આવ્યો હતો કે આ ફિલ્મ તત્કાલિન વડાપ્રધાન ઈન્દિરા ગાંધી અને તેમના પતિ ફિરોઝ ગાંધી વચ્ચેના સંબંધો પર આધારિત છે. આ ફિલ્મમાં સંજીવ કુમાર અને સુચિત્રા સેન મુખ્ય ભૂમિકામાં હતા. ફિલ્મની વાર્તામાં સુચિત્રા સેન ગુપ્ત રીતે સંજીવ કુમાર સાથે લગ્ન કરે છે. પાછળથી, આંતરિક વિવાદોને કારણે, તેણી તેના પતિ અને બાળકને છોડીને એક સફળ નેતા બની જાય છે.

ઘણા વર્ષો પછી તે તેના પતિને ફરીથી મળે છે. બંને ગુપચુપ રીતે મળે છે, પરંતુ તેમની તસવીરો વાઇરલ થાય છે. વિપક્ષ સુચિત્રાની ઈમેજને કલંકિત કરવાનો પ્રયાસ કરે છે. આ પછી તે રેલીમાં જાય છે અને કહે છે- ‘તેણે પોતાના પતિ અને બાળકને દેશની સેવા કરવા માટે છોડી દીધા હતા.’ ફિલ્મના અંતમાં સુચિત્રાને ચૂંટણી જીતતી બતાવવામાં આવી છે.

કટોકટી દરમિયાન, સરકારે ફિલ્મ રિલીઝ થયાના થોડા જ મહિના પછી તેના પર પ્રતિબંધ મૂક્યો હતો. જોકે, 1977માં કોંગ્રેસની હાર બાદ જનતા પાર્ટીની સરકારે ફિલ્મ પરનો પ્રતિબંધ હટાવી લીધો હતો. આ ફિલ્મ દૂરદર્શન પર બતાવવામાં આવી હતી.

3. રાજનીતિઃ કેટરીના કૈફ સોનિયા ગાંધીના લુકમાં જોવા મળી હતી
વર્ષ 2010માં દિગ્દર્શક પ્રકાશ ઝાની ફિલ્મ ‘રાજનીતિ’ને સેન્સર બોર્ડે નકારી કાઢી હતી. મીડિયા રિપોર્ટ્સમાં દાવો કરવામાં આવ્યો છે કે ફિલ્મના પાત્રો નેતાઓના અંગત જીવનમાંથી લેવામાં આવ્યા છે. ફિલ્મમાં કેટરીના કૈફનું પાત્ર સોનિયા ગાંધી સાથે જોડાયેલું હતું.

એક ઈન્ટરવ્યૂ દરમિયાન પ્રકાશ ઝાએ આ ફિલ્મ વિશે કહ્યું હતું કે, ‘ફિલ્મને રિલીઝ કરવા માટે ઘણી મુશ્કેલી વેઠવી પડી હતી. સૌથી મોટો અવરોધ કોંગ્રેસ પાર્ટીએ ઉભો કર્યો હતો. તેમને લાગ્યું કે કેટરીના કૈફનું પાત્ર સોનિયા ગાંધી પર આધારિત છે. કોંગ્રેસ પાર્ટીના કેટલાક સભ્યો ફિલ્મના સેન્સર બોર્ડના સ્ક્રીનિંગમાં આવ્યા હતા. તેઓએ ફિલ્મને નકારી કાઢી હતી અને અમને પ્રમાણપત્ર આપવામાં આવ્યું ન હતું. આ પછી મેં ટ્રિબ્યુનલનો સંપર્ક કર્યો, ત્યારે જ મને સેન્સર સર્ટિફિકેટ આપવામાં આવ્યું.’

4. પીએમ નરેન્દ્ર મોદીઃ 2019ની લોકસભા ચૂંટણી પહેલા તે રિલીઝ થવાની હતી, પરંતુ ચૂંટણી પંચે તેના પર પ્રતિબંધ લગાવી દીધો હતો
વર્ષ 2019 માં, લોકસભા ચૂંટણી પહેલા, ફિલ્મ ‘પીએમ નરેન્દ્ર મોદી’ રીલિઝ થવા જઈ રહી હતી. જેમાં નરેન્દ્ર મોદીની રાજનીતિમાં આવવાથી લઈને ગુજરાતના સીએમ અને ત્યારબાદ વડાપ્રધાન બનવા સુધીની સફર બતાવવામાં આવી હતી. ઓમંગ કુમાર દ્વારા નિર્દેશિત આ ફિલ્મમાં વિવેક ઓબેરોયે મોદીની ભૂમિકા ભજવી હતી.

કોંગ્રેસ સહિત તમામ વિપક્ષી પાર્ટીઓએ આરોપ લગાવ્યો હતો કે, મતદારોને પ્રભાવિત કરવા માટે આ ફિલ્મ ચૂંટણી પહેલા રિલીઝ કરવામાં આવી રહી છે. આ આચારસંહિતાનું ઉલ્લંઘન છે. આ પછી ચૂંટણી પંચે ફિલ્મ પર પ્રતિબંધ લગાવી દીધો હતો. આ ફિલ્મ 24 મે, 2019 ના રોજ લોકસભાની ચૂંટણી પૂરી થયા બાદ રિલીઝ થઈ હતી.

5. ‘ધ એક્સિડેન્ટલ પ્રાઇમ મિનિસ્ટર’: મનમોહન સિંહને નબળા વડાપ્રધાન તરીકે બતાવ્યા
વર્ષ 2019માં એક ફિલ્મ ‘ધ એક્સિડેન્ટલ પ્રાઇમ મિનિસ્ટર’ રિલીઝ થઈ હતી. આ ફિલ્મ સંજય બારુના પુસ્તક ‘ધ એક્સિડેન્ટલ પ્રાઇમ મિનિસ્ટર’ પર આધારિત હતી, જેઓ ભૂતપૂર્વ વડાપ્રધાન મનમોહન સિંહના મીડિયા સલાહકાર હતા. મનમોહન સિંહનું પાત્ર અનુપમ ખેરે ભજવ્યું હતું અને સંજય બારુનું પાત્ર અક્ષય ખન્નાએ ભજવ્યું હતું. મીડિયા રિપોર્ટ્સમાં દાવો કરવામાં આવ્યો હતો કે, ફિલ્મમાં મનમોહન સિંહને નબળા અને કઠપૂતળી વડાપ્રધાન તરીકે દર્શાવવામાં આવ્યા છે. તેઓ સોનિયા ગાંધીની સલાહ લીધા બાદ તમામ નિર્ણયો લે છે તેવો આરોપ લગાવાયો હતો. જેનો કોંગ્રેસે વિરોધ કર્યો હતો.

કોંગ્રેસે આ ફિલ્મના સમય અંગે પણ સવાલો ઉઠાવ્યા હતા કારણ કે, તે 2019ની લોકસભા ચૂંટણી પહેલા રિલીઝ થઈ રહી હતી. મહારાષ્ટ્ર યૂથ કોંગ્રેસે ફિલ્મના પ્રોડ્યુસરને પત્ર લખીને ફિલ્મની રિલીઝ પહેલા તેમને બતાવવાની માગ કરી હતી. યુથ કોંગ્રેસના પ્રમુખ સત્યજીત તાંબેએ કહ્યું હતું કે, જો ફિલ્મમાંથી વિવાદાસ્પદ દૃશ્યો હટાવવામાં નહીં આવે તો યુથ કોંગ્રેસ આ ફિલ્મને દેશમાં ક્યાંય પણ પ્રદર્શિત કરવા દેશે નહીં.

6. મૈં અટલ હૂં: વિપક્ષનો આરોપ છે કે આ સરકારની પ્રોપેગન્ડા ફિલ્મ છે
વર્ષ 2024, પૂર્વ વડાપ્રધાન અટલ બિહારી વાજપેયીની બાયોપિક ‘મેં અટલ હૂં’ રિલીઝ થઈ. જેમાં અભિનેતા પંકજ ત્રિપાઠીએ અટલ બિહારી વાજપેયીની ભૂમિકા ભજવી છે. આ ફિલ્મમાં અટલ બિહારી વાજપેયીના બાળપણથી લઈને તેમના કૉલેજ જીવન, RSS સાથેના તેમના જોડાણ, રાજકારણમાં તેમનો પ્રવેશ અને વડા પ્રધાન તરીકેના તેમના યોગદાન જેવા કે પોખરણ ટેસ્ટ, લાહોર બસ યાત્રા, કારગિલ વિજય જેવી મહત્ત્વપૂર્ણ ઘટનાઓ દર્શાવવામાં આવી છે. આ ફિલ્મમાં નેહરુનું મૃત્યુ, ઈન્દિરા ગાંધીના વડાપ્રધાન બન્યા, ઈમરજન્સી અને ઓપરેશન બ્લુ સ્ટારનો સમયગાળો પણ દર્શાવવામાં આવ્યો છે.

કેટલાક લોકોનો આરોપ છે કે, આ ફિલ્મ લોકસભા ચૂંટણી પહેલા બીજેપીની તરફેણમાં પ્રચાર કરવા માટે રિલીઝ કરવામાં આવી હતી. આ અંગે પંકજ ત્રિપાઠીએ એક ઈન્ટરવ્યૂ દરમિયાન કહ્યું, ‘આ ફિલ્મ કોઈ પ્રચારનો ભાગ નથી. આ ફિલ્મ અટલ જીના જીવન અને આઝાદી પછી ભારતની તેમની સફરની વાર્તા છે.’

7. આર્ટિકલ 370: વિપક્ષનો આરોપ – લોકસભા ચૂંટણી પહેલા મતદારોને રીઝવવા માટેનો પ્રચાર
વર્ષ 2024, લોકસભા ચૂંટણીની જાહેરાતના લગભગ એક મહિના પહેલા, એક ફિલ્મ ‘આર્ટિકલ 370’ રિલીઝ થઈ હતી. તે 2019માં જમ્મુ અને કાશ્મીરને વિશેષ દરજ્જો આપનાર કલમ ​​370 હટાવવાની કેન્દ્ર સરકારની વ્યૂહરચના દર્શાવે છે. તેમાં લોકસભા અને રાજ્યસભામાં બનેલી ઘટનાઓનો પણ ઉલ્લેખ છે જે 2019માં આ કલમને નાબૂદ કરવા પર ચર્ચા દરમિયાન બની હતી.

વિપક્ષે પણ આ ફિલ્મને પ્રચારની ફિલ્મ ગણાવી હતી. વિરોધ પક્ષોએ કહ્યું હતું કે, ‘આ ફિલ્મને રાજકીય લાભ માટે લોકસભાની ચૂંટણી પહેલા રિલીઝ કરવામાં આવી હતી.’

ફિલ્મ વિશે નિર્માતા આદિત્ય ધરે કહ્યું હતું કે, ‘ભારતીય દર્શકો ખૂબ જ સ્માર્ટ છે. તેઓ જાણે છે કે કઈ ફિલ્મો પ્રચાર છે અને કઈ નથી. વર્તમાન સરકારને ચૂંટણી જીતવા માટે કોઈ ફિલ્મના સમર્થનની જરૂર નથી. ફિલ્મની વાર્તા કાશ્મીરમાંથી કલમ 370 હટાવવા પર આધારિત છે.’

8. સ્વાતંત્ર્ય વીર સાવરકર
વર્ષ 2024માં 22 માર્ચે, વિનાયક દામોદર સાવરકરના જીવન પર આધારિત ફિલ્મ ‘સ્વાતંત્ર્ય વીર સાવરકર’ રિલીઝ થઈ હતી. ચૂંટણીના માહોલ વચ્ચે રિલીઝ થયેલી આ ફિલ્મને વિરોધપક્ષોએ સરકારનો પ્રચાર ગણાવ્યો હતો.

આના પર ફિલ્મના અભિનેતા અને નિર્માતા રણદીપ હુડ્ડાએ કહ્યું હતું – ‘આ એક પ્રચાર વિરોધી ફિલ્મ છે, જે વીર સાવરકર વિરુદ્ધ થઈ રહેલા ખોટા પ્રચારને તોડી પાડશે. મેં મારું ઘર વેચીને આ ફિલ્મ બનાવી છે. જે પાર્ટી સાથે લોકો આ ફિલ્મને જોડી રહ્યા છે તેમને ચૂંટણી જીતવા માટે મારી ફિલ્મની જરૂર નથી.’

કંગનાની આ ફિલ્મ લોકસભા ચૂંટણી પછી રિલીઝ થશે
કંગના રનૌતની ફિલ્મ ‘ઇમર્જન્સી’ અગાઉ ગયા વર્ષે 24 નવેમ્બર, 2023ના રોજ રિલીઝ થવાની હતી, પરંતુ બેક ટુ બેક મોટી ફિલ્મોની રિલીઝને કારણે કંગનાએ ફિલ્મને 2024માં રિલીઝ કરવાનું નક્કી કર્યું. આ ફિલ્મમાં કંગનાએ પૂર્વ વડાપ્રધાન ઈન્દિરા ગાંધીનો રોલ કર્યો છે.

હવે આ ફિલ્મ 14 જૂન, 2024ના રોજ રીલિઝ થશે. જો કે આ ફિલ્મને રીલીઝ કરવાની ચર્ચા પહેલા પણ થઈ હતી પરંતુ આચારસંહિતાના કારણે ફિલ્મ નિર્માતાઓએ તેની તારીખ લંબાવી હતી. હાલમાં કંગના રનૌત હિમાચલ પ્રદેશના મંડીથી ભાજપની ટિકિટ પર લોકસભાની ચૂંટણી લડી રહી છે.

આવો જાણીએ કે રાજનીતિ પર બનેલી ફિલ્મો અંગે વિવેચકોનો શું અભિપ્રાય છે

રાજકીય ફિલ્મો વિશે મુંબઈનું સિનેમા કેટલું સમજે છે?
ફિલ્મ સમીક્ષક અજીત રાય કહે છે- ‘છેલ્લા સો વર્ષમાં 2-3થી વધુ સારી ફિલ્મો બની નથી. રાજકીય ફિલ્મોની કમનસીબી એ છે કે આપણા હિન્દી સિનેમામાં એક સબ ઈન્સ્પેક્ટર મુખ્યમંત્રીને માર મારે છે. રાજકારણ ન સમજતા લોકો અમિતાભ બચ્ચનને લઈને ‘ઇન્કલાબ’ જેવી ફિલ્મ બનાવે છે, જે આખી વિધાનસભાને ગોળીઓથી ખતમ કરી નાખે છે. ‘શૂલ’ જેવી ફિલ્મમાં મનોજ બાજપેયી વિધાનસભા ભવન જઈને ધારાસભ્યને મારી નાખે છે. વાસ્તવિક જીવનમાં આવું થતું નથી અને તમે કલ્પના પણ કરી શકતા નથી.’

ફિલ્મથી કોઈપણ રાજકીય પક્ષને ફાયદો થઈ શકે તેમ નથી
ફિલ્મ સમીક્ષક અજીત રાય કહે છે, ‘મને નથી લાગતું કે કોઈ પણ રાજકીય પક્ષ પાસે પોતાના માટે ફિલ્મ બનાવવા માટે પૂરતો સમય છે. તેમના માટે સિનેમા એ માત્ર નાચવાનું અને ગાવાનું અને માત્ર ભીડ ભેગી કરવાનું સાધન છે. એવું વિચારવું પણ મૂર્ખતા હશે કે ફિલ્મ કોઈને મત અપાવી શકે છે.’

રાજકીય મુદ્દાઓ પર ફિલ્મો બનાવનારાઓને ખરેખર રાજકારણની કેટલી સમજ છે?
ફિલ્મ સમીક્ષક તરણ આદર્શ કહે છે, ‘જ્યાં સુધી હું સમજું છું, ત્યાં કેટલીક માહિતી છે. સંશોધન વિના ફિલ્મ બની શકતી નથી, પરંતુ સંશોધન કેટલી હદે સાચું છે અને કેટલું ખોટું છે તેનો જવાબ માત્ર તે જ આપી શકે છે.’

વિવાદ પછી આવી ફિલ્મો પ્રત્યે દર્શકોનું વલણ કેવું છે?
ફિલ્મોના વિવાદો પર ફિલ્મ સમીક્ષક તરણ આદર્શ કહે છે કે, ‘એક વાત નક્કી છે કે જ્યારે વિવાદ થાય છે ત્યારે તે ફિલ્મ હેડલાઇન્સમાં આવે છે. તે જોવા માટે ઉત્સુક બની જાય છે કે આવું ખરેખર બન્યું છે કે નહીં?’

સેન્સર બોર્ડમાં બેઠેલા અધિકારીઓને આવી ફિલ્મો વિશે કેટલી સમજ છે?
તરણ આદર્શ કહે છે, ‘કોઈપણ ફિલ્મ જોવા માટે ખૂબ જ મહત્ત્વપૂર્ણ પેનલ હોય છે. ત્યાં જે સેન્સર સમિતિ બેસે છે તેને એક્ઝામિનિંગ કમિટી અને રિવાઇઝિંગ કમિટી પણ કહેવામાં આવે છે. સેન્સર સર્ટિફિકેટમાં જે સભ્યોએ ફિલ્મ જોઈ છે તેમના નામનો ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે. આ ઉપરાંત પ્રમાણપત્ર પર પ્રાદેશિક અધિકારીની સહી પણ છે. તેની પાસે ફિલ્મ સાથે જોડાયેલી સંપૂર્ણ માહિતી છે.’

પ્રચાર ફિલ્મો શું ભૂમિકા ભજવે છે?
તરણ આદર્શ કહે છે, ‘એ સાચું છે કે ઘણી ફિલ્મો પ્રચાર હેઠળ આવે છે. હું કહેવા માંગુ છું કે લોકો ખૂબ જ સ્માર્ટ છે. પોસ્ટર, ટીઝર અને ટ્રેલર અગાઉથી જોયા પછી લોકો મન બનાવી લે છે કે તેઓ તે ફિલ્મ જોવા માંગે છે કે નહીં, પરંતુ ફિલ્મને એટલા સારા રિપોર્ટ્સ મળે છે કે તેઓ ફિલ્મ જોવા જાય છે.’