બાયોપિક ફિલ્મો બનાવવી સરળ નથી: ફિલ્મ ‘સંજૂ’માં હકીકતો ખૂટતી હતી; સ્ક્રિપ્ટના દરેક પાના પર સહી જરૂરી, ખોટી છબી દર્શાવવા બદલ માનહાનિનો કેસ

તાજેતરમાં ફિલ્મ ‘છાવા’ ને લઈને વિવાદ થયો હતો. ફિલ્મના ટ્રેલરમાં છત્રપતિ સંભાજી મહારાજને નૃત્ય કરતા દર્શાવવામાં આવ્યા હતા. રાજ્યસભાના ભૂતપૂર્વ સાંસદ સંભાજી રાજે છત્રપતિએ આ દૃશ્ય પર નારાજગી વ્યક્ત કરી અને કહ્યું કે ‘લેઝીમ વગાડતા બતાવવું ઠીક છે, પરંતુ છત્રપતિ સંભાજી મહારાજને નાચતા બતાવવું ખોટું છે. ફિલ્મ નિર્માણના નામે કેટલી સિનેમેટિક સ્વતંત્રતા લેવી જોઈએ તેની પણ મર્યાદાઓ છે.’

આ વિવાદ પછી, ફિલ્મ નિર્માતાઓએ ગીતના તે દૃશ્યને કાઢી નાખવાનો નિર્ણય કર્યો. આ ફિલ્મ લેખક શિવાજી સાવંતની નવલકથા “છાવા” નું રૂપાંતર છે.

બાયોપિક ફિલ્મમાં સત્ય અને સર્જનાત્મકતાનું યોગ્ય સંતુલન હોવું ખૂબ જ મહત્ત્વનું છે. જ્યારે સર્જનાત્મક સ્વતંત્રતાના નામે વાર્તા સાથે ચેડાં કરવામાં આવે છે, ત્યારે વિવાદ શરૂ થાય છે. ફિલ્મ નિર્માતાઓ ઘણીવાર એ સમજવામાં નિષ્ફળ જાય છે કે તેમણે વાસ્તવિક ઘટનાઓને જેમ છે તેમ બતાવવી જોઈએ કે પછી ફિલ્મને સુધારવા માટે કેટલાક સર્જનાત્મક ફેરફારો કરવા જોઈએ જેથી દર્શકો તેને પસંદ કરે.

વિક્કી કૌશલની મોસ્ટ અવેટેડ હિસ્ટોરિકલ ડ્રામા ફિલ્મ ‘છાવા’ 14 ફેબ્રુઆરીએ સિનેમાઘરોમાં રિલીઝ થવા જઈ રહી છે

જ્યારે કોઈના જીવન પર ફિલ્મ બનાવવાની હોય છે, ત્યારે લાઇફ રાઇટ્સ, ઇમેજ રાઇટ્સ અને સપોર્ટિંગ મટીરિયલ રાઇટ્સ મહત્ત્વ પૂર્ણ છે જેથી ફિલ્મ યોગ્ય રીતે અને કાયદેસર રીતે બનાવી શકાય. રાઇટ્સ વિના ફિલ્મ બનાવવાથી કાનૂની ગૂંચવણો પણ થઈ શકે છે, જેમ કે કોઈની છબી ખોટી રીતે રજૂ કરવી અથવા પરિવાર સાથે વિવાદ થવો.

આજે ‘રીલ ટુ રિયલ’ ના આ એપિસોડમાં આપણે જાણીશું કે બાયોપિક ફિલ્મોના અધિકારો કેવી રીતે મેળવવામાં આવે છે. પુસ્તક પર આધારિત ફિલ્મ બનાવવા માટે કોની પાસેથી અધિકારો મેળવવા પડે છે? અધિકારો મેળવ્યા પછી પણ ફિલ્મ નિર્માતાઓને કેવા પડકારોનો સામનો કરવો પડે છે? સમગ્ર પ્રક્રિયાને સમજવા માટે, અમે ડિરેક્ટર તુષાર હિરાનંદાની, શાદ અલી અને એડવોકેટ તરુણ શર્મા સાથે વાત કરી.

દિગ્દર્શક-નિર્માતાએ હકીકતો જાણવી જોઈએ

એડવોકેટ તરુણ શર્માએ વાતચીત દરમિયાન જણાવ્યું હતું કે- તાજેતરમાં, ફિલ્મ ‘છાવા’ના ટ્રેલરમાં, સંભાજી મહારાજને લેઝીમ વગાડતા બતાવવામાં આવ્યા હતા, જેના કારણે ઘણો વિવાદ થયો હતો. દરેક બાયોપિક સાથે આવું બને છે. નિર્માતા-દિગ્દર્શકે હકીકતો જાણ્યા વિના બાયોપિક ન બનાવવી જોઈએ, આમ કરવાથી તેમની સર્જનાત્મકતા માટે દર્શકોમાં શંકા પેદા થાય છે.

ફિલ્મ ‘સંજૂ’માં રણબીર કપૂરે સંજય દત્તની ભૂમિકા ભજવી હતી. આ ફિલ્મના દિગ્દર્શક રાજકુમાર હિરાણી હતા.

ફિલ્મ ‘સંજૂ’માં હકીકતો ખૂટતી હતી

‘જ્યારે સંજય દત્ત કોર્ટમાં હાજર થવા માટે આવતો હતો, ત્યારે હું તે સમયે કોર્ટમાં પ્રેક્ટિસ કરતો હતો. મેં જોયું છે કે કયા પુરાવાના આધારે તેને સજા ફટકારવામાં આવી હતી. કોઈ ગરીબ હોય કે અમીર, કાયદો બધા માટે સમાન છે. મેં સંજય દત્તની બાયોપિક ‘સંજૂ’ જોઈ છે. તે ફિલ્મમાં તે બધું ખૂટે છે જે ૧૯૯૩ના બોમ્બ વિસ્ફોટ પછીની પેઢીને બતાવવામાં આવ્યું છે.’

‘બોમ્બ વિસ્ફોટમાં સંજય દત્તની ભૂમિકા શું હતી, કોર્ટમાં જે પુરાવા આવ્યા. કોર્ટમાં ન્યાયાધીશે શું કહ્યું અને તે પછી જે ચુકાદો આવ્યો તે બધું ફિલ્મમાં અલગ રીતે બતાવવામાં આવ્યું હતું. તે ફિલ્મમાં તેના પાત્રનું એક નિવેદન પણ છે, જેમાં તે સ્વીકારે છે કે તેની કેટલી ગર્લફ્રેન્ડ છે. મને લાગે છે કે આ મહિલાઓને બદનામ કરી રહ્યું હતું, પણ તે સમયે કોઈએ કંઈ કહ્યું નહીં.’

સર્જનાત્મકતાના નામે તથ્યો સાથે ચેડાં

‘ડી કંપની’ ફિલ્મ 1993ના બોમ્બ વિસ્ફોટના માસ્ટરમાઇન્ડ અને મોસ્ટ વોન્ટેડ આરોપી દાઉદ ઇબ્રાહિમની વાર્તા દર્શાવે છે. આ ફિલ્મમાં ક્યાંય એવું બતાવવામાં આવ્યું નથી કે બોમ્બ વિસ્ફોટ કર્યા પછી દાઉદ ભારતમાંથી ભાગી ગયો છે. વિસ્ફોટ પછી મુંબઈ શહેરની હાલત કેવી હતી? તે ઘટના પછી, હિન્દુઓ અને મુસ્લિમો વચ્ચે રમખાણો ખૂબ વધી ગયા.’

બાયોપિક ફિલ્મ બનાવવા માટે કાનૂની પ્રક્રિયા જરૂરી છે

‘જો કોઈ જીવંત દંતકથા (લિવિંગ લેજન્ડ) પર ફિલ્મ બની રહી હોય, તો તે વ્યક્તિ અને તેના પરિવારની પરવાનગી લેવી પડે છે. પછી તેમના લિગલ હાયર પાસેથી કેટલીક બાબતોની યાદી બનાવવી પડે છે. તે પછી હકીકતો માટે સંશોધન ટીમની જવાબદારી ખૂબ મોટી છે. પરિવાર સાથે કાનૂની કરાર કરવો પડે છે. નિયમો અને શરતો બનાવવા પડે છે. તે કેટલા પૈસા માગે છે તે પરિવાર પર આધાર રાખે છે. પરિવાર અને ફિલ્મ નિર્માતા વચ્ચે પરસ્પર સંમતિ પછી, પૈસાના વ્યવહાર માટે કરાર કરવામાં આવે છે.’

જો પરવાનગી વગર બાયોપિક બનાવવામાં આવે તો શું થઈ શકે?

‘ઘણી વખત એવું બને છે કે, બાયોપિક માટે પરિવારની પરવાનગી લેવામાં આવતી નથી અને મામલો કોર્ટમાં પહોંચે છે. પરિવારના સભ્યો ફિલ્મને રિલીઝ થતી અટકાવવાની માગ કરે છે. તે પછી સમાધાન થાય છે. જો કોઈ ફિલ્મ બીજી વ્યક્તિની સંમતિ વિના બનાવવામાં આવે તો સૌથી પહેલા માનહાનિનો કેસ થાય છે. આ ઉપરાંત, ગેરમાર્ગે દોરતાં તથ્યો (ખોટી અથવા ગેરમાર્ગે દોરતી માહિતી) અને ખોટી રજૂઆતનો કેસ પણ થઈ શકે છે.

તેથી, બાયોપિક બનાવવા માટે, પહેલા તે વ્યક્તિની સંમતિ લેવી જરૂરી છે. જો તે/તેણી જીવિત ન હોય તો પરિવાર અને કાનૂની વારસદારની સંમતિ જરૂરી છે.

માનહાનિના કેસમાં શું કરવું?

‘બદનક્ષી એક લાંબી પ્રક્રિયા છે. તમારે તમારા પુરાવા સાથે કોર્ટને ખાતરી કરાવવી પડશે કે તમારી બદનક્ષી થઈ છે. પ્રક્રિયા દરમિયાન બધી હકીકતો આપવાની રહેશે. ત્યારબાદ કોર્ટમાં દલીલો થાય છે. પછી બીજા પક્ષને નોટિસ જારી કરવામાં આવે છે અને તેને કોર્ટમાં બોલાવવામાં આવે છે. તેઓ જે હકીકતો આપે છે તેના પર પ્રશ્નો અને જવાબો થાય છે.’

‘નિવેદનો લેવામાં આવે છે, સાક્ષીઓને બોલાવવામાં આવે છે. કેસ કોર્ટની પ્રક્રિયા મુજબ આગળ વધે છે. તે પછી માનહાનિનો આદેશ આવે છે. ઘણીવાર એવું જોવા મળે છે કે આવા કિસ્સાઓમાં બે પક્ષો વચ્ચે સમાધાન થાય છે.’

ફિલ્મ ‘સાંડ કી આંખ’માં તાપસી પન્નુએ પ્રકાશી તોમર અને ભૂમિ પેડણેકરે ચંદ્રો તોમરની ભૂમિકા ભજવી હતી.

બાયોપિક્સને દસ્તાવેજી ન ગણવી જોઈએ

‘સાંડ કી આંખ’ અને ‘શ્રીકાંત’ જેવી ફિલ્મો ઉપરાંત, તુષાર હીરાનંદાનીએ ‘સ્કેમ 2003’ વેબ સિરીઝનું પણ દિગ્દર્શન કર્યું છે. આ ત્રણેય બાયોપિક છે. તુષાર હિરાનંદાની કહે છે- બાયોપિક બનાવતા પહેલા વિચારવું પડે કે શું બનાવવું? ‘સાંડ કી આંખ’ ફિલ્મમાં મારે બે દાદીની વાર્તા કહેવાની હતી. જેમણે 65 વર્ષની ઉંમરે શૂટિંગ શરૂ કર્યું હતું. મારે ધ્યાનમાં રાખવું પડ્યું કે તે દસ્તાવેજી જેવું ન દેખાવું જોઈએ. મારું માનવું છે કે કોઈપણ બાયોપિકમાં મનોરંજક અને રમૂજી વાર્તાઓ સાથે એક સંદેશ હોવો જોઈએ.’

અધિકારો માટે ઘણી સમજાવટની જરૂર પડી

જ્યારે હું ‘સાંડ કી આંખ’ ના રાઇટ્સ લેવા ગયો ત્યારે મને કહેવામાં આવ્યું કે રાઇટ્સ પહેલાથી જ કોઈ બીજાને આપી દેવામાં આવ્યા છે. અનુરાગ કશ્યપે મને સૂચન કર્યું કે હું તેમને કહું કે હું પ્રકાશી તોમર અને ચંદ્રો તોમર પર એક દસ્તાવેજી ફિલ્મ બનાવવા માંગુ છું. તેમના પરિવારના સભ્યોએ કહ્યું કે તમે ડોક્યુમેન્ટરી નિર્માતા નથી. બીજું કંઈક કરવા માગો છો. જ્યારે મેં કહ્યું કે હું ફિલ્મ બનાવવા માગું છું, ત્યારે તેમણે મને અધિકારો આપી દીધા. ‘શ્રીકાંત’ ના અધિકારો મેળવવામાં ઘણો સમય લાગ્યો. આ ફિલ્મના રાઇટ્સ પણ પહેલા કોઈ બીજા પાસે હતા. મારે તેને હકો માટે તેમને ઘણું મનાવવું પડ્યું.’

બધાને લાગે છે કે, રાઇટ્સના ઘણાં પૈસા મળે છે

‘ઘણી બાયોપિક ફિલ્મો બની છે. દરેક વ્યક્તિને લાગે છે કે રાઇટ્સ માટે ઘણા પૈસા મળતા હશે, પરંતુ એવું નથી. જે લોકોની વાર્તા ખૂબ પ્રખ્યાત છે તેઓ સારા પૈસાના હકદાર છે. તેમને પણ સારા પૈસા મળે છે, પણ જેઓ બહુ પ્રખ્યાત નથી. અમે તેમને વધારે પૈસા આપી શકતા નથી કારણ કે ફિલ્મ બન્યા પછી તેઓને વધારે ખ્યાતિ મળતી જ હોય છે.’

ક્રિયેટિવ લિબર્ટીમાં કઈ બાબતો ધ્યાનમાં રાખવાની જરૂર છે?

‘સર્જનાત્મક સ્વતંત્રતા માટે થોડું વાસ્તવિક હોવું જરૂરી છે. જો આપણે ફિલ્મ ‘શ્રીકાંત’ વિશે વાત કરીએ, તો આ ફિલ્મ પ્રજ્ઞાચક્ષુ ભારતીય ઉદ્યોગપતિ શ્રીકાંત બોલાના જીવન પર આધારિત હતી. સર્જનાત્મક સ્વતંત્રતાના નામે, કોઈ એવું બતાવી શકતું નથી કે તેણે અચાનક કામ કરવાનું શરૂ કરી દીધું. અથવા તે ગાડી ચલાવવાનું અને નાચવાનું શરૂ કરી દીધું.’

સ્ક્રિપ્ટના દરેક પાના પર સહી લેવી જરૂરી છે ‘ફિલ્મ રિલીઝ થયા પછી કોઈ વિવાદ ન થાય તે માટે, ફિલ્મ રિલીઝ પહેલાં તે વ્યક્તિના પરિવારના સભ્યોને બતાવવી જોઈએ જેની બાયોપિક બની રહી છે. વાર્તા પર સંશોધન કર્યા પછી, જ્યારે આખી સ્ક્રિપ્ટ તૈયાર થઈ જાય, ત્યારે હું સ્ક્રિપ્ટ શેર કરું છું અને દરેક પાના પર સહીઓ લઉં છું. શૂટિંગ દરમિયાન કેટલાક નાના ફેરફારો થાય છે, પણ એટલા બધા નહીં કે તેને કોઈ પણ બાબતમાં વાંધો હોય.’

જો વાર્તા કોઈ પુસ્તક પર આધારિત હોય તો શું?

‘સ્કેમ 2003’ વેબ સિરીઝ પત્રકાર સંજય સિંહ દ્વારા લખાયેલ પુસ્તક ‘તેલગી સ્કેમ: રિપોર્ટર્સ ડાયરી’ માંથી લેવામાં આવી છે. પુસ્તકના અધિકારો લેવામાં આવ્યા હતા. એકવાર પૈસાનો સોદો થઈ જાય, પછી તમે તમારી પસંદગી મુજબ પુસ્તકની વાર્તા પર આધારિત ફિલ્મ અથવા શ્રેણી બનાવી શકો છો.’

વાર્તાને સચ્ચાઈથી રજૂ કરવાની જવાબદારી નિર્માતાઓની છે

ફિલ્મ ડિરેક્ટર શાદ અલીની ફિલ્મ ‘સૂરમા’ હોકી ખેલાડી સંદીપ સિંહના જીવન પર આધારિત હતી. શાદ અલી કહે છે- આ પહેલી વાર હતું જ્યારે હું કોઈના અંગત જીવન પર કામ કરી રહ્યો હતો. કોઈના જીવન પર ફિલ્મ બનાવવા માટે બે પ્રકારની પ્રક્રિયા હોય છે. વાર્તાને સચ્ચાઈપૂર્વક રજૂ કરવાની અમારી નૈતિક ફરજ છે અને તેને યોગ્ય રીતે લખવા અને ફિલ્માવવાની અમારા કાર્ય પ્રત્યેની જવાબદારી છે.’