મુંબઈ41 મિનિટ પેહલાલેખક: આશિષ તિવારી/ અભિનવ ત્રિપાઠી
- કૉપી લિંક
તમે ડિસ્કવરી પર ‘મેન vs વાઇલ્ડ’ શો જોયો જ હશે. ભારતમાં આ શોની લોકપ્રિયતા કોઈનાથી છૂપી નથી. જોકે આ શોને લોકપ્રિય કરનારી વ્યક્તિ વિશે તમે ભાગ્યે જ જાણતા હશો. આ વ્યક્તિ છે અરવિંદ મહેરા. તેમણે જ શરૂઆતમાં બેયર ગ્રિલ્સના અવાજને હિન્દીમાં ડબ કર્યો હતો.
અરવિંદ મહેરા લગભગ 45 વર્ષથી વૉઇસ ઓવર અને ડબિંગની દુનિયામાં એક્ટિવ છે. કેટલાક લોકો તેમને ડબિંગ જગતના અમિતાભ બચ્ચન પણ કહે છે. તેમણે ફિલ્મો અને ઘણી વેબસિરીઝમાં પોતાનો અવાજ આપ્યો છે, જેમાં મુખ્યત્વે આંતરરાષ્ટ્રીય પ્રોજેક્ટનો સમાવેશ થાય છે.
આજે અરવિંદ મહેરાએ પોતાનું પ્રોડક્શન હાઉસ પણ ખોલ્યું છે. હવે તેમણે ઘણા એડ વીડિયો પણ બનાવ્યા છે. તેઓ માત્ર એક નહીં, પરંતુ ચાર-ચાર ભાષાના જાણકાર છે. તેમને હિન્દી, અંગ્રેજી, ઉર્દૂ અને ભોજપુરીનું ઘણું સારું જ્ઞાન છે.
અરવિંદ મહેરાએ પણ લાઇવ ડબિંગનું પ્રદર્શન કર્યું હતું. તેમના હાથમાં એક સ્ક્રિપ્ટ હતી, જેમાં હોલિવૂડની એક ફિલ્મના ડાયલોગ્સ લખેલા હતા. સામે એક ટીવી હતું, જેમાં અસલી સીન ચાલતા હતા
રીલ ટુ રિયલના હાલના એપિસોડમાં અમે અરવિંદ મહેરાની મુંબઈ ઑફિસ સુભાષ સ્ટુડિયોની મુલાકાત લીધી. અમે તેમની સાથે વૉઇસ ઓવર અને ડબિંગની પ્રક્રિયા વિશે વાત કરી હતી-
‘મેન vs વાઇલ્ડ’માં બેયર ગ્રિલ્સનો અવાજ બનવો એ સૌથી ખાસ હતો : અરવિંદ
તમે ઘણા બધા શો કર્યા છે, કયો શો તમારા દિલની સૌથી નજીક છે? જવાબમાં અરવિંદ મહેરાએ કહ્યું, ‘હું ઘણાં વર્ષોથી ડિસ્કવરી પર ‘મેન વર્સેસ વાઇલ્ડ શો’માં બેયર ગ્રિલનો અવાજ બનતો આવ્યો છું. જોકે હવે મેં આ શો છોડી દીધો છે. બેયર ગ્રિલના અવાજથી અને પ્રખ્યાત બનવાથી મને ખરેખર ખુશી થાય છે.’
‘બેયર ગ્રિલ્સ એકવાર ભારત આવ્યા હતા. જ્યારે તેમણે તેનું હિન્દી ડબિંગ સાંભળ્યું ત્યારે હું ખૂબ પ્રભાવિત થયો હતો. તેમણે ત્યાં હાજર લોકોને પૂછ્યું કે મારો અવાજ કોણે ડબ કર્યો છે? લોકોએ મારી તરફ ઈશારો કર્યો. આ રીતે હું તેમને મળ્યો હતો.’
એડવેન્ચર શો ‘મેન VS વાઇલ્ડ’ સૌથી વધુ જોવાયેલા શો પૈકી એક છે.
અરવિંદ પોતાના અવાજની કાળજી લેતા નથી, રિયાઝ કરવાનું પણ પસંદ નથી
તમે તમારા અવાજની કાળજી કેવી રીતે રાખો છો? વૉઇસ ઓવર અને ડબિંગ ક્ષેત્રે કરિયર બનાવનારાઓને તમે શું કહેશો? અરવિંદ મહેરાએ કહ્યું, ‘મારા ઘરમાં દરેકનો અવાજ ખૂબ જ સારો છે. કદાચ એટલે જ મારામાં પણ આ કળા આવી છે. હું મારા અવાજનું બહુ ધ્યાન રાખતો નથી. હું તેમને કુદરતી રાખવાનો પ્રયત્ન કરું છું. આ કારણોસર હું રિયાઝ વગેરે પણ નથી કરતો.’
‘જ્યાં સુધી કરિયર બનાવવાની વાત છે, કેટલાક લોકો એવું વિચારે છે કે જો તેમના અવાજમાં હૅવીનેસ કે બાસ હશે તો જ તેઓ આગળ વધી શકશે. તો એવું બિલકુલ નથી. કદાચ તમારા અવાજમાં એ ભારેપણું ન હોય, પરંતુ જો તમે એક જ વાક્યને અલગ-અલગ રીતે કેવી રીતે બોલવાનું જાણો છો, તો તમે ચોક્કસપણે સફળ થશો. ડબિંગ અને વૉઇસ ઓવરની દુનિયામાં સફળ થવાનો એકમાત્ર માપદંડ એ છે કે તમે બને એટલી પ્રેક્ટિસ કરો.’
અરવિંદે કહ્યું, તેમણે જીવનમાં ક્યારેય પોતાના અવાજ પર ખાસ ધ્યાન રાખ્યું નથી. ફક્ત પ્રેક્ટિસ કરવાનું બંધ કરશો નહીં.
‘મને કોઈની અંડરમાં કામ કરવું ગમતું ન હતું, તેથી મેં મારો પોતાનો ડબિંગ સ્ટુડિયો ખોલ્યો’
તમે તમારો પોતાનો ડબિંગ સ્ટુડિયો ખોલવાનું કેમ નક્કી કર્યું? જવાબમાં અરવિંદ મહેરાએ કહ્યું, ‘સ્ટુડિયો ખોલવાનો નિર્ણય સરળ ન હતો. હકીકતમાં હું બીજી જગ્યાએ ગયો તો મને ઘણી મર્યાદાઓ હેઠળ મૂકવામાં આવ્યો હતો, આ સાથે જ સ્ક્રિપ્ટ મારા અનુસાર ન હતી.’
‘મેં વિચાર્યું કે હું આના કરતાં વધુ સારું કરી શકું છું. ડબિંગ કરતી વખતે મને લાગ્યું કે આ લાઈન કોઈ બીજી રીતે કહેવી જોઈએ, પરંતુ હું મર્યાદામાં બંધાયેલો હતો, તેથી હું એમાં મારી જાતને વધુ સારી રીતે બનાવી શક્યો નહીં.’
‘આ વિચારીને મેં મારો સ્ટુડિયો ખોલ્યો. શરૂઆતમાં એવો ડર હતો કે જો હું સ્ટુડિયો ખોલીશ તો બહારના લોકો મને નોકરીએ રાખવાનું બંધ કરી દેશે, પરંતુ મારો નિર્ણય સાચો સાબિત થયો હતો. અમારો સ્ટુડિયો સફળ થયો, એનું કારણ એ હતું કે અમે અન્ય કરતાં ઓછા પૈસા લેતા હતા.’
અરવિંદ તેમના કરિયરની શરૂઆતમાં એન્કરિંગ કરતા હતા, ‘મિસ્ટર ઇન્ડિયા’માં પણ ભૂમિકા ભજવી હતી
અરવિંદ મહેરાએ ‘આશિકી’, ‘પરિંદા’, ‘રામ લખન’, ‘ફૂલ ઔર કાંટે’, ‘દિલ હૈ કી માનતા નહીં’ અને ‘રાજનીતિ’ જેવી ફિલ્મોમાં પોતાનો અવાજ આપ્યો છે. કરિયરની શરૂઆતમાં અરવિંદ ન્યૂઝ એન્કર તરીકે કામ કરતા હતા. તેમની એન્કરિંગ કુશળતાથી પ્રભાવિત થઈને ફિલ્મનિર્માતા શેખર કપૂરે તેમને ‘મિસ્ટર ઈન્ડિયા’ ફિલ્મમાં રોલ આપ્યો હતો.
ફિલ્મના એક સીનમાં સમાચાર વાંચનારી વ્યક્તિ બીજું કોઈ નહીં, પણ અરવિંદ મહેરા હતા. આ સિવાય ‘રિન’ અને ‘વ્હીલ’ સાબુની પ્રસિદ્ધ જાહેરાતોમાં પણ તેમના અવાજનો ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો છે.
AI એ વોઈસ ઓવર કલાકારો માટે જોખમકારક છે, તેમની સામે કડક નિયમો બનાવવાની જરૂર છે
આજકાલ એઆઈ (આર્ટિફિશિયલ ઈન્ટેલિજન્સ) ઘણા બધા વોઈસ ઓવર અને ડબિંગ કલાકારોની નોકરીઓ ખાઈ રહ્યું છે. શું તમે AIના વધતા વ્યાપને ખતરનાક માનો છો? અરવિંદે કહ્યું, ‘AI ખતરનાક છે. AIમાંથી નીકળતા અવાજો કુદરતી લાગતા નથી. જ્યારે આપણે વાત કરીએ છીએ ત્યારે આપણે ઘણી વાર થોભીએ છીએ. AIમાં વ્યક્તિ એક પ્રવાહમાં સીધી વાત કરે છે.
અમારું એસોસિયેશન આ સમસ્યાનો સામનો કરવા વિચારી રહ્યું છે. અમે એક નિયમ બનાવી રહ્યા છીએ, જેના હેઠળ કોઈપણ કંપની પરવાનગી વિના AI દ્વારા અમારા અવાજનો ઉપયોગ કરી શકશે નહીં.
અરવિંદ મહેરાએ ‘મ્યુનિક’, ‘ધ એજ ઓફ વોર’ અને ‘એક્સટ્રેક્શન 2’ સહિત ઘણી મોટી હોલિવૂડ ફિલ્મોમાં પોતાનો અવાજ આપ્યો છે. તેમણે નેટફ્લિક્સ પર ઘણા શો માટે પોતાનો અવાજ પણ આપ્યો છે. આ બધા સિવાય કલર્સ, ઝી અને સ્ટાર પર આવતી સિરિયલોના પ્રોમોમાં પણ તેમનો અવાજ સાંભળી શકાય છે.
અરવિંદ મહેરાની ઓફિસમાં હોલિવૂડની કેટલીક ફિલ્મોના પોસ્ટર લાગેલાં હતાં. આ બધામાં અરવિંદે પોતાનો અવાજ આપ્યો છે.
‘ડબિંગ અને વોઈસ ઓવરની દુનિયામાં ઘણી તકો છે’
ડબિંગ અને વૉઇસ ઓવરની દુનિયામાં કામ કેવી રીતે મેળવવું? જવાબમાં અરવિંદ કહે છે, ‘આ સમયે અમને ઘણું કામ મળી રહ્યું છે. અમારા જેવા ઘણા પ્રોડક્શન હાઉસને સારા અવાજવાળા નવા લોકોની જરૂર છે.
‘ઉદાહરણ તરીકે મારું પ્રોડક્શન હાઉસ જુઓ. અમે વિશ્વભરની ફિલ્મો અને શોને ભારતીય ભાષાઓમાં ડબ કરીએ છીએ. એ સ્પષ્ટ છે કે આટલાં બધાં પાત્રો માટે એક વ્યક્તિ પૂરતી નથી. દરેક બીજા પાત્ર માટે ડબિંગ આર્ટિસ્ટ જરૂરી છે. તાકાત હોય તો માઈકનો સામનો કરો. જો તમારી ભાષા પર પ્રભુત્વ હોય તો આ ક્ષેત્રમાં તકોની કોઈ કમી નથી.’
ડબિંગ કરતી વખતે ભાષા પર વિશેષ ધ્યાન આપવામાં આવે છે, અંગ્રેજી ડાયલોગ્સને હિન્દીમાં કન્વર્ટ કરવા સહેલા નથી
અરવિંદ મહેરાના સુભાષ સ્ટુડિયોમાં કેવી રીતે કામ થાય છે. સમગ્ર પ્રક્રિયા પર કંપનીના સીઈઓ મંદિરાએ કહ્યું, ‘અમારા સ્ટુડિયોમાં ઘણા વિભાગો છે, જે પૈકી એક ટેક્નિકલ વિભાગ છે. ટેક્નિકલ વિભાગનું કામ નવાં સાધનો ખરીદવાનું છે. તેઓ નવા મિક્સ વગેરે ખરીદવા માટે જવાબદાર છે.
અમારી પાસે ઓપરેશન ટીમ છે. ક્લાયન્ટ સાથે કામ કરવું અને તેમની જરૂરિયાતોને સમજવી અને કલાકારને પેપરવર્ક પહોંચાડવાનું તેમનું કામ છે. ફાઇનાન્સ ટીમનું કામ નાણાંનું સંચાલન અને બજેટ તૈયાર કરવાનું છે.
છેલ્લે, ક્રિએટિવ ટીમ આવે છે. તેમનું કામ ઓરિજિનલ શો અને મૂવી જોવાનું અને તેને હિન્દી કે અન્ય કોઈ ભાષામાં ડબ કરવાનું છે. ઉદાહરણ તરીકે, ધારો કે કોઈ ફિલ્મ અંગ્રેજીમાં છે અને એમાં ગુંડાઓ વચ્ચેની લડાઈ બતાવવામાં આવી રહી છે. અમારી ક્રિએટિવ ટીમ એ મુજબ આક્રમક ડાયલોગ્સ તૈયાર કરે છે. પછી ડબિંગ કલાકાર એ જ અંદાજમાં ડાયલોગ્સનું પુનરાવર્તન કરે છે. ક્રિએટિવ ટીમનું કામ ક્રમને સમજવાનું અને એ મુજબ ડાયલોગ્સ તૈયાર કરવાનું છે.
આ સમય દરમિયાન આપણે ભાષા પર ઘણું ધ્યાન આપીએ છીએ. ઉદાહરણ તરીકે, ધારો કે અમે LGBTQ મુદ્દાઓ પર આધારિત ફિલ્મનું ડબિંગ કરી રહ્યા છીએ. આ થોડો સંવેદનશીલ વિષય હોવાથી અમે ડબિંગ કરતી વખતે ભાષા પર વિશેષ ધ્યાન આપીએ છીએ. ડાયલોગ્સ કોઈને નારાજ ન કરે એનું ખાસ ધ્યાન રાખવામાં આવે છે.’
અંગ્રેજી ફિલ્મોનું હિન્દી ભાષામાં ડબિંગ કરવું સહેલું નથી. ઘણી વખત અંગ્રેજી શબ્દોના અલગ અલગ અર્થ થાય છે. હિન્દીમાં ડબિંગ કરતી વખતે તેમણે ધ્યાન આપવું પડશે કે તેમનો સંદર્ભ બદલાયો નથી.
મંદિરા સુભાષ સ્ટુડિયોના સીઇઓ છે. તેમણે અમને આખી ઓફિસની ટૂર પણ કરાવી. મંદિરાએ જણાવ્યું કે તેમની ઓફિસમાં 50 લોકો કામ કરે છે. કેટલાક લોકોને કોન્ટ્રેક્ટ પર પણ રાખવામાં આવ્યા છે.
સુભાષ સ્ટુડિયોના મિક્સિંગ એન્જિનિયર કહે છે, ‘લાઇવ શૂટિંગ દરમિયાન જે ઑડિયો આવે છે એ સ્પષ્ટ નથી. અમે એ ઓડિયોને પહેલા એડિટિંગ કરીએ છીએ. સીન અનુસાર અવાજ ઉમેરવામાં આવે છે.
ઉદાહરણ તરીકે, જો કોઈ રોલ દૂરથી વાત કરતું હોય, તો આપણે એવો અવાજ ઉમેરીએ છીએ કે એવું લાગે છે કે જાણે પાત્ર દૂરથી વાત કરી રહ્યું છે. એ જ રીતે જો કોઈ પાત્ર વૉશરૂમ અથવા મોટા હૉલમાં ઊભા રહીને વાત કરે છે, તો તેમનો અવાજ ગુંજતો હોય છે. અમે એ મુજબ રેઝોનન્ટ અવાજનો ઉપયોગ કરીએ છીએ. અમારી ઓફિસમાં ડોલ્બી સાઉન્ડ લગાવવામાં આવ્યો છે. આ આપણને મિક્સિંગમાં ફાયદો આપે છે. એવું લાગે છે કે આપણે થિયેટરમાં મૂવી જોઈ રહ્યા છીએ.
અરવિંદ મહેરાની આ ઓફિસ ટેક્નોલોજીથી ભરપૂર છે. અહીં દરેક માઈકની કિંમત લાખોમાં છે. ડબિંગ સ્ટુડિયોમાં મોંઘી સાઉન્ડ સિસ્ટમ લગાવવામાં આવી છે
ડોલ્બી એટમોસ અવાજ શું છે?
ડોલ્બી એટમોસ એ ધ્વનિ અસર છે, જે કોઈપણ અવાજને 360 ડિગ્રી ફેરવે છે. જ્યારે આ સાઉન્ડ સિસ્ટમ ઇન્સ્ટોલ કરવામાં આવે છે ત્યારે ઉપર અને નીચે દરેક જગ્યાએથી આસપાસનો અવાજ આવે છે. અમે આ વસ્તુને મૂવી થિયેટરમાં અનુભવી શકીએ છીએ જ્યાં આ સાઉન્ડ સિસ્ટમ ઇન્સ્ટોલ કરેલી છે. ફિલ્મના કોઈ સીનમાં વરસાદ પડે તો એવું લાગે કે ખરેખર તમારી આસપાસ વરસાદ પડી રહ્યો છે.
અરવિંદ મહેરા ચાર ભાષાના જાણકાર છે
અરવિંદ મહેરા ચાર ભાષાના જાણકાર છે. તેઓ હિન્દી, અંગ્રેજી, ઉર્દૂ અને ભોજપુરી જાણે છે. અરવિંદ મૂળ લખનઉના છે, તેથી તેમની ઉર્દૂ સારી છે. અરવિંદ ફિલ્મો અને વેબ શો માટે ડબિંગ અને વૉઇસ ઓવર કરે છે. આ સિવાય ઘણા એડ વીડિયો પણ બનાવવામાં આવે છે.
તેમને તાજેતરમાં ‘વોઈસ ફેસ્ટ 2023’માં ‘બેઝ્ડ ડોક્યુમેન્ટરી વોઈસ ડબિંગ’ એવોર્ડ મળ્યો હતો. આ ઉપરાંત અરવિંદે તાજેતરમાં સુપ્રસિદ્ધ હોલિવૂડ અભિનેતા-નિર્માતા મોર્ગન ફ્રીમેનના શો માટે પણ અવાજ આપ્યો છે, જેમાં ‘અવર યુનિવર્સ’ અને ‘લાઇફ ઓન ધ પ્લેનેટ’ જેવા શોનો સમાવેશ થાય છે.
