જૂનાગઢ પાકિસ્તાનનું, ભારતનો ગેરકાયદેસર કબજો…: પાકિસ્તાને ફરી ઝેર ઓક્યું, કાશ્મીરની જેમ વણઉકેલાયો મુદ્દો ગણાવ્યો; પોતાના નકશામાં પણ બતાવી ચૂક્યું છે

પાકિસ્તાનના વિદેશ મંત્રાલયના પ્રવક્તા મુમતાઝ ઝહરા બલોચ

પાકિસ્તાનના વિદેશ મંત્રાલયના પ્રવક્તા મુમતાઝ ઝહરા બલોચે ગુરુવારે આરોપ લગાવ્યો હતો કે ભારતે જૂનાગઢ પર ગેરકાયદેસર કબજો કરી લીધો છે. ગુજરાતનું જૂનાગઢ 1948માં લોકમત દ્વારા ભારતમાં જોડાયું હતું.

પાકિસ્તાની ચેનલ જિયો ટીવી અનુસાર, સાપ્તાહિક બ્રીફિંગ દરમિયાન પ્રવક્તા બલોચે કહ્યું કે જૂનાગઢને લઈને પાકિસ્તાનનું વલણ હંમેશા સ્પષ્ટ રહ્યું છે. જૂનાગઢ ઐતિહાસિક અને કાયદાકીય રીતે પાકિસ્તાનનો ભાગ છે. તેના પર ભારતનો કબજો યુએન ચાર્ટર અને આંતરરાષ્ટ્રીય ધોરણોનું ઉલ્લંઘન છે.

પ્રવક્તા બલોચે કહ્યું કે પાકિસ્તાન જૂનાગઢને જમ્મુ-કાશ્મીરની જેમ વણઉકેલાયેલ મુદ્દો માને છે. તેમણે કહ્યું કે પાકિસ્તાન હંમેશા જૂનાગઢનો મુદ્દો રાજકીય અને રાજદ્વારી મંચ પર ઉઠાવતું આવ્યું છે અને તેનો શાંતિપૂર્ણ ઉકેલ ઇચ્છે છે.

જૂનાગઢનો 1938-1939માં તૈયાર થયેલો નકશો. તેનો એક છેડો અરબી સમુદ્રને સ્પર્શતો હતો અને બીજો છેડો સૌરાષ્ટ્ર સાથે જોડાયેલો હતો.

પાકિસ્તાને તેના નકશામાં જૂનાગઢ દર્શાવ્યું
આ પહેલીવાર નથી જ્યારે પાકિસ્તાને જૂનાગઢને પોતાનો ભાગ હોવાનો દાવો કર્યો હોય. ઓગસ્ટ 2020માં પણ જ્યારે પાકિસ્તાને નવો નકશો બહાર પાડ્યો ત્યારે જૂનાગઢને પાકિસ્તાનનો ભાગ ગણાવ્યો હતો. આ પછી ભારતીય વિદેશ મંત્રાલયે એક નિવેદન જારી કરીને કહ્યું હતું કે પાકિસ્તાનનો આ પ્રયાસ નિરર્થક છે.

જૂનાગઢને પાકિસ્તાન શા માટે પોતાનો ભાગ માને છે?
1947માં ભારતનું વિભાજન થયું હતું. બ્રિટિશ સરકારે ભારતીય સ્વતંત્રતા અધિનિયમ 1947 લાગુ કર્યો હતો. આ અંતર્ગત લેપ્સ ઓફ પેરામાઉન્ટસીનો વિકલ્પ આપવામાં આવ્યો હતો. આ સાથે, 565 રજવાડાઓના રાજાઓ તેમના રજવાડાઓને ભારત અથવા પાકિસ્તાન સાથે જોડી શકશે અથવા પોતાનું સ્વતંત્ર રાષ્ટ્ર બનાવી શકે.

15 ઓગસ્ટ, 1947 સુધીમાં, મોટાભાગના રજવાડાઓ ભારત અથવા પાકિસ્તાનમાં જોડાઈ ગયા હતા, પરંતુ ત્રણ રજવાડાઓના વિલીનીકરણની બાબત જટિલ હતી. આ ત્રણ રજવાડાં જૂનાગઢ, કાશ્મીર અને હૈદરાબાદ હતાં.

ત્રણ પૈકી હૈદરાબાદ અને જૂનાગઢની સ્થિતિ સમાન હતી. 80%થી 85% વસતિ હિન્દુ હતી અને શાસકો મુસ્લિમ હતા, પરંતુ કાશ્મીરમાં પરિસ્થિતિ વિપરીત હતી. ત્યાંના રાજાઓ હિંદુ હતા અને ત્રણ ચતુર્થાંશ કાશ્મીરીઓ મુસ્લિમ હતા. જો જોવામાં આવે તો મોહમ્મદ અલી ઝીણાની ‘ટુ નેશન થિયરી’ મુજબ જૂનાગઢને ભારતમાં ભેળવી દેવું જોઈતું હતું.

15 ઓગસ્ટ 1947ના રોજ જ્યારે ભારતના લોકો આઝાદીની ઉજવણી કરી રહ્યા હતા ત્યારે જૂનાગઢના લોકો મૂંઝવણમાં હતા, કારણ કે આ દિવસે જૂનાગઢના નવાબ મહાબત ખાને પાકિસ્તાનનો સાથ આપવાની જાહેરાત કરી હતી. એટલે કે ષડયંત્ર રચવામાં આવ્યું હતું.

જૂનાગઢના દિવાન શાહનવાઝ ભુટ્ટોએ આમાં મુખ્ય ભૂમિકા ભજવી હતી. કહેવાય છે કે નવાબ મહાબત ખાન ભારત સાથે રહેવા માગતા હતા, પરંતુ શાહનવાઝે તેમની વાત ન માની. શાહનવાઝ તે સમયે સિંધના મુસ્લિમ લીગના નેતા હતા અને મોહમ્મદ અલી ઝીણાના નજીકના હતા.

શ્રીનાથ રાઘવન ‘વોર એન્ડ પીસ ઇન મોર્ડન ઈન્ડિયા’માં લખે છે કે શાહનવાઝ જુલાઈ 1947માં ઝીણાને મળે છે. ઝીણા શાહનવાઝને ભાગલાની તારીખ સુધી શાંતિ જાળવવા કહે છે. શાહનવાઝે ઝીણાની વાત માની અને એમ જ કર્યું, પરંતુ 15 ઓગસ્ટ 1947ની તારીખ આવતા જ શાહનવાઝે જૂનાગઢને પાકિસ્તાનમાં ભેળવી દેવાની જાહેરાત કરી.

અહીં લોર્ડ માઉન્ટબેટનની સલાહને પણ અવગણવામાં આવી હતી, કારણ કે જૂનાગઢ ભારત સાથે જમીન માર્ગે જોડાયેલું હતું અને પાકિસ્તાન પહોંચવા માટે સમુદ્ર પાર કરવો પડતો હતો.

જૂનાગઢને પાકિસ્તાનમાં ભેળવતો દસ્તાવેજ. તેમાં જૂનાગઢના નવાબ મહાબત ખાનની પણ સહી હતી.

સરદાર પટેલને લાગ્યું કે પાકિસ્તાન જૂનાગઢનું વિલિનીકરણ નહીં કરે
શરૂઆતમાં પટેલને લાગ્યું કે પાકિસ્તાન જૂનાગઢનું વિલિનીકરણ નહીં કરે, પરંતુ પટેલ ખોટા સાબિત થયા. એક મહિના પછી, 16 સપ્ટેમ્બર 1947ના રોજ, પાકિસ્તાને જૂનાગઢને પાકિસ્તાનમાં વિલિન કરવાની જાહેરાત કરી. ભારતે પણ તેનો વિરોધ કર્યો હતો.

અહીં પટેલે પાકિસ્તાનને ફરી એકવાર આ અંગે વિચાર કરવા જણાવ્યું હતું. જનમત સંગ્રહ કરાવવાની પણ ઓફર કરી હતી, પરંતુ પાકિસ્તાને તેને નકારી કાઢી હતી.

આ પછી, 19 સપ્ટેમ્બર 1947ના રોજ સરદાર પટેલે ભારત સરકારના રજવાડા ખાતાના સચિવ વી.પી. મેનનને જૂનાગઢ મોકલ્યા, પરંતુ મેનનને નવાબને મળવા દેવાયા ન હતા. તેમજ નવાબ વતી શાહનવાઝે તેમની સાથે ગોળ ગોળ વાત કરી હતી. તેનો અર્થ એ કે કંઈપણ સાફ કરવામાં આવ્યું ન હતું.

રજવાડાઓને ભારતમાં ભેળવવામાં વીપી મેનને મહત્વની ભૂમિકા ભજવી હતી. મેનન તત્કાલિન ગૃહમંત્રી સરદાર પટેલના સચિવ હતા.

સરકારે જૂનાગઢને ભારતમાં લાવવાનો નિર્ણય જાહેર કર્યો
બોમ્બે સહિત અનેક શહેરોમાં નવાબના નિર્ણયનો વિરોધ પણ વધી રહ્યો હતો. દરમિયાન સૌરાષ્ટ્ર અને જૂનાગઢમાંથી 25થી 30 હજાર લોકો બોમ્બે પહોંચે છે. આ સમય દરમિયાન, આ લોકો મહાત્મા ગાંધીના ભત્રીજા અને વંદે અખબારના તંત્રી શામળદાસ ગાંધીના નેતૃત્વમાં નવાબના શાસનમાંથી જૂનાગઢને મુક્ત કરવાની જાહેરાત કરે છે.

શામલદાસ ગાંધી, યુ.એન. ઢેબર અને જૂનાગઢ પીપલ્સ કોન્ફરન્સના સભ્યો 19 ઓગસ્ટ 1947ના રોજ બોમ્બેમાં ગુજરાતી દૈનિક વંદે માતરમના કાર્યાલયમાં મળ્યા. 25 ઓગસ્ટ 1947ના રોજ કાઠિયાવાડ રાજકીય પરિષદમાં ભાગ લેવા માટે તેમને ખાસ આમંત્રણ આપવામાં આવ્યું છે.

15 સપ્ટેમ્બર 1947ના રોજ 5 સભ્યોવાળી જૂનાગઢ સમિતિની રચના કરવામાં આવી. આ પછી, શામળદાસ ગાંધી વી.પી. મેનનને મળે છે અને આરઝી હકૂમતની રચના કરવાનો પ્રસ્તાવ મૂકે છે.

શામળદાસ ગાંધી

25 સપ્ટેમ્બર 1947ના રોજ, શામલદાસની અધ્યક્ષતામાં બોમ્બેના માધવબાગમાં એક જાહેર સભામાં આરઝી હકૂમતની જાહેરાત કરવામાં આવી. શામળદાસ ગાંધી વડાપ્રધાન બન્યા અને વિદેશ મંત્રાલય પણ સંભાળ્યું. રાજકોટને આરઝી હકૂમતનું હેડક્વાર્ટર બનાવવામાં આવ્યું હતું. આ પછી વડાપ્રધાન સહિત 5 મંત્રીઓ રાજકોટ પહોંચે છે.

આરજી લોકસેનાના જનરલ કમાન્ડર રતુભાઈ અદાણીએ જણાવ્યું હતું કે સરદાર પટેલ ઈચ્છે છે કે જૂનાગઢની જનતા આ યુદ્ધ લડે. જૂનાગઢની જનતા અને તેમના પ્રતિનિધિઓ અવાજ ઉઠાવશે તો જ જૂનાગઢ ભારતમાં રહી શકશે. ત્યારબાદ 23 સપ્ટેમ્બર 1947ના રોજ આરઝી હકૂમત બનાવવાનો નિર્ણય લેવામાં આવ્યો અને 25 સપ્ટેમ્બરના રોજ મેનિફેસ્ટો પણ બનાવવામાં આવ્યો.

જુનાગઢના નવાબ બળવો જોઈને પાકિસ્તાન ભાગી ગયા
આરઝી હકૂમતે 30 સપ્ટેમ્બરથી 8 નવેમ્બર 1947 સુધી એટલે કે માત્ર 40 દિવસમાં 160 ગામો કબજે કર્યા. ત્યારબાદ ભારતે કામચલાઉ સરકારને જૂનાગઢની બહારના વિસ્તાર પર નિયંત્રણ મેળવવાની મંજૂરી આપી. આ પછી, જૂનાગઢના નવાબને પોતાનો નિર્ણય બદલવા માટે દબાણ કરવા માટે, આરઝી હકૂમતે કાઠિયાવાડની આસપાસના વિસ્તારોમાં સ્વયંસેવક દળોની મદદથી નાકાબંધી કરી.

જૂનાગઢ ભારત દ્વારા ઘેરાયેલું હોવાથી પાકિસ્તાનની જાહેરાત બાદ ભારત સરકારે જૂનાગઢ સાથેનો તમામ વેપાર બંધ કરી દીધો હતો. જેના કારણે ત્યાં ખોરાકની અછત સર્જાઈ હતી. જેના કારણે રજવાડામાં વિદ્રોહની સ્થિતિ ઉભી થવા લાગી.

નવાબ મહાબત ખાન રજવાડા પર ઉભી થયેલી કટોકટી અને વિદ્રોહથી ડરી ગયા. આ પછી, તેમણે રાજ્યનું શાસન દિવાન શાહનવાઝ ભુટ્ટોને સોંપ્યું અને પરિવાર સાથે પાકિસ્તાનના કરાચી ભાગી ગયા.

જૂનાગઢના નવાબ મહાબત ખાન. તેમને કૂતરા પાળવાનો શોખ હતો. એવું માનવામાં આવે છે કે તેની પાસે 800થી વધુ કૂતરા હતા.

જૂનાગઢ રજવાડાના દિવાન નવેમ્બર સુધી પાકિસ્તાનની મદદની રાહ જોતા રહ્યા
જૂનાગઢ રાજ્યના દિવાન શાહનવાઝને આરઝી હકૂમત દ્વારા સતત પડકારવામાં આવતા હતા. તેમને રોકવામાં તેઓ નિષ્ફળ સાબિત થઈ રહ્યા હતા. આ પછી શાહનવાઝે 27 ઓક્ટોબરે ઝીણાને પત્ર લખ્યો. જેમાં તેમણે લખ્યું છે કે, ‘અમારી પાસે પૈસા ખતમ થઈ ગયા છે. અનાજનો સ્ટોક પણ સમાપ્ત થવાનો છે. કાઠિયાવાડના મુસ્લિમોને પાકિસ્તાનમાં કોઈ ભવિષ્ય દેખાતું નથી. આનાથી વધુ કહેવાની જરૂર નથી. મારા વરિષ્ઠ કેબિનેટ સહયોગી કેપ્ટન હાર્વે જોન્સે તમને જૂનાગઢની પરિસ્થિતિની ગંભીરતા જણાવી જ હશે.

આ પછી જૂનાગઢ રાજ્યના દીવાને નવેમ્બર સુધી પાકિસ્તાનની મદદની રાહ જોઈ, પરંતુ કોઈ મદદ ન મળી. આરઝી હકૂમતની લોકસેનાએ શાહનવાઝ વિરુદ્ધ આંદોલન શરૂ કર્યું. જેના કારણે તણાવ વધી રહ્યો હતો.

દરમિયાન, જૂનાગઢના રજવાડાએ 670 મુસ્લિમ માણસોની સેના તૈયાર કરી. વિદ્રોહનો સામનો કરવા માટે તેઓને રાજ્યમાં અલગ-અલગ સ્થળોએ તૈનાત કરવામાં આવ્યા હતા, પરંતુ હવે શાહનવાઝને લાગવા માંડ્યું કે બળવાને સંભાળવાની તેમની ક્ષમતા નથી.

9 નવેમ્બર 1947ના રોજ ભારતે જૂનાગઢનો કબજો મેળવ્યો
2 નવેમ્બર 1947 સુધીમાં, આરઝી હકૂમતે નવાગઢ પણ કબજે કરી લીધું. 7 નવેમ્બરના રોજ, શાહનવાઝ તેમના વરિષ્ઠ કેબિનેટ સહયોગી હાર્વે જોન્સને શામલદાસ ગાંધીને મળવા રાજકોટ મોકલે છે. હાર્વે રાજકોટમાં શામળદાસને જૂનાગઢનો કબજો લેવા અપીલ કરે છે.

જો કે, 8 નવેમ્બરના રોજ, શાહનવાઝ પલટી મારે છે અને કહે છે કે આરઝી હકૂમતે નહીં પણ ભારત સરકારે જૂનાગઢનો કબજો લેવો જોઈએ. આ જ દિવસે તે પાકિસ્તાન ભાગી જાય છે. તેના આધારે 9 નવેમ્બર 1947ના રોજ ભારતે જૂનાગઢ પર કબજો કર્યો.

આ પછી 9 નવેમ્બરના રોજ જૂનાગઢનો સ્વતંત્રતા દિવસ ઉજવવામાં આવે છે. સરદાર પટેલની નારાજગી છતાં જૂનાગઢમાં 20 ફેબ્રુઆરી 1948ના રોજ લોકમત યોજાયો હતો. નોંધાયેલા 2,01,457 મતદારોમાંથી 1,90,870 લોકોએ મતદાન કર્યું હતું. જેમાં પાકિસ્તાનને માત્ર 91 વોટ મળ્યા હતા.

જૂનાગઢના લોકો 20 ફેબ્રુઆરી 1948ના રોજ લોકમત બાદ ઉજવણી કરે છે.

સરદાર પટેલને કાશ્મીરમાં રસ લેવાનું કારણ
ઈતિહાસકાર અને મહાત્મા ગાંધીના પૌત્ર રાજમોહન ગાંધીએ તેમના પુસ્તક ‘પટેલ અ લાઈફ’માં લખ્યું છે કે સરદારને કાશ્મીરમાં કોઈ ખાસ રસ નહોતો, પરંતુ જ્યારે ઝીણાએ ધાર્મિક આધાર પર વિભાજનના પોતાના સિદ્ધાંતની વિરુદ્ધ જઈને ધાર્મિક આધારે જૂનાગઢ અને હૈદરાબાદને પાકિસ્તાનમાં જોડવાના પ્રયાસો કર્યા ત્યારે પટેલે કાશ્મીરમાં રસ લેવાનું શરૂ કર્યું.

જો ઝીણાએ જૂનાગઢ અને હૈદરાબાદને કોઈ સમસ્યા વિના ભારતમાં આવવાની મંજૂરી આપી હોત તો કાશ્મીર પર કોઈ વિવાદ ન થયો હોત અને તે પાકિસ્તાનમાં ગયું હોત. ઝીણાએ આ સોદો ફગાવી દીધો હતો. બાદમાં આ કારણોસર પાકિસ્તાનને કાશ્મીર પણ ગુમાવવું પડ્યું હતું.