બેંક લોકરમાં રાખેલાં નોટોના બંડલ ઊધઈ ખાઈ ગઈ: લોકરમાં મૂકેલા સામાનને નુકસાન થાય તો બેંક વળતર ચૂકવે? તેમાં શું મૂકી શકાય અને શું નહીં, જાણો RBIના નિયમો શું કહે છે?

તાજેતરમાં ઉત્તર પ્રદેશના નોઈડાના સેક્ટર 51માં આવેલી સિટિઝન કો-ઓપરેટિવ બેંકના લોકરમાં રાખેલા 5 લાખ રૂપિયા ઊધઈએ ખાઈ ગઈ હતી. આ વાત ત્યારે સામે આવી જ્યારે ગ્રાહકે લગભગ 3 મહિના પછી લોકર ખોલ્યું. તેણે તરત જ બેંક મેનેજરને આ બાબતની ફરિયાદ કરી અને તેના પૈસા પાછા માગ્યા. જોકે, બેંક મેનેજરે નિયમોને ટાંકીને પૈસા આપવાનો સ્પષ્ટ ઈનકાર કરી દીધો હતો.

આવી સ્થિતિમાં સવાલ એ ઊભો થાય છે કે, જ્યારે ગ્રાહક બેંક લોકરમાં સામાન સુરક્ષિત રાખવા માટે ભાડું ચૂકવે છે, તો પછી સામાનને નુકસાન થાય તો બેંક તેને પોતાની ભૂલ કેમ નથી માનતી.

તો આજે કામના સમાચારમાં આપણે વાત કરીશું કે બેંક લોકરને લઈને RBIની ગાઈડલાઈન શું છે? તમે એ પણ જાણી શકશો કે-

નિષ્ણાત: રાજ શેખર, મેનેજર, બેંક ઓફ મહારાષ્ટ્ર, દેહરાદૂન

પ્રશ્ન- બેંક લોકર અંગે બેંકની જવાબદારી શું છે? જવાબ- ભારતીય રિઝર્વ બેંક (RBI) એ 1 જાન્યુઆરી, 2022 થી બેંક લોકર્સ અંગે બેંકોની જવાબદારી અંગે નવા નિયમો લાગુ કર્યા છે. આ નિયમો અનુસાર, બેંક કર્મચારીઓ દ્વારા આગ, ચોરી, બેંકનું બિલ્ડિંગ ધરાશાયી અથવા બેંક કર્મચારી દ્વારા ફ્રોડના કિસ્સામાં બેંક વળતર ચૂકવશે. આ માટે બેંકોની જવાબદારી લોકરના વાર્ષિક ભાડા કરતાં 100 ગણી વધુ ચૂકવવાની રહેશે. એટલે કે, જો કોઈ ગ્રાહક બેંક લોકરમાં પોતાનો સામાન રાખવા માટે 2000 રૂપિયા ભાડું ચૂકવે છે, તો બેંક તેને વળતર તરીકે 2 લાખ રૂપિયા આપશે.

પ્રશ્ન: બેંક લોકરમાં ઊધઈ દ્વારા ખવાઈ ગયેલી નોટો પરત કરવા બેંક કેમ બંધાયેલી નથી? જવાબ: દેહરાદૂનમાં બેંક ઓફ મહારાષ્ટ્રના મેનેજર રાજશેખર કહે છે કે, બેંક લોકરમાં કઈ વસ્તુઓ રાખવી જોઈએ તે અંગે આરબીઆઈની સ્પષ્ટ માર્ગદર્શિકા છે. આ મુજબ, કોઈ પણ વ્યક્તિ બેંક લોકરમાં રોકડ અથવા ચલણ ન રાખી શકે.

તેથી, જો લોકરમાં રહેલી નોટો ઊધઈ ખાય છે અથવા અન્ય કોઈ કારણસર બગડી જાય છે, તો આવી સ્થિતિમાં બેંક કોઈ જવાબદારી લેતી નથી. આ માટે બેંક ગ્રાહકને વળતર આપવા બંધાયેલી નથી. કારણ કે ગ્રાહકે બેંકના નિયમોનું ઉલ્લંઘન કર્યું છે.

પ્રશ્ન- બેંક લોકરમાં શું રાખી શકાય? જવાબ- આરબીઆઈની નવી માર્ગદર્શિકા અનુસાર, બેંક અને ગ્રાહક વચ્ચે કરાર પર હસ્તાક્ષર કરવામાં આવે છે. આમાં ગ્રાહકને તે લોકરમાં કઈ વસ્તુઓ રાખી શકે છે તેની વિગતવાર માહિતી આપવામાં આવે છે. ઘણીવાર લોકો બેંક લોકરમાં એવી વસ્તુઓ રાખે છે, જે કાયદાકીય રીતે માન્ય નથી.

નીચે આપેલા ગ્રાફિક પરથી સમજો કે બેંક લોકરમાં કેવા પ્રકારની વસ્તુઓ રાખી શકાય છે.

પ્રશ્ન: જો સામાન ચોરાઈ જાય અથવા આગ લાગે તો તેનો નિયમ શું છે? જવાબ- જો બેંકના લોકરમાંથી સામાન ચોરાઈ જાય, બેંકની ઈમારતમાં આગ લાગે કે ઈમારત પડી જાય, જેના કારણે લોકરમાં રાખેલો સામાન ખરાબ થઈ જાય તો તેની સંપૂર્ણ જવાબદારી બેંકની છે. આને બેંકની બેદરકારી ગણવામાં આવે છે. આ માટે બેંક ગ્રાહકને વળતર આપશે.

જો કે, પૂર, ભૂકંપ અથવા વીજળી જેવી કુદરતી આફતોને કારણે બેંક લોકરને નુકસાન થાય તો બેંક જવાબદાર નથી. આવા કિસ્સામાં કોઈ વળતર આપવામાં આવતું નથી.

નીચે આપેલા ગ્રાફિક પરથી આને સમજો-

પ્રશ્ન- બેંક લોકરમાં નોટો કે ચલણ રાખવાની મંજૂરી કેમ નથી? જવાબ- બેંક લોકરમાં નોટ અથવા ચલણ રાખવાથી કરચોરી અને મની લોન્ડરિંગની શક્યતા વધી જાય છે. તેથી RBI બેંક લોકરમાં નોટો કે ચલણ રાખવાની મંજૂરી આપતું નથી.

પ્રશ્ન- જો બેંક લોકરમાં રાખેલા દસ્તાવેજોને ઊધઈ ખાય જાય તો તેની જવાબદારી કોની? જવાબ- જો બેંક લોકરમાં રાખેલા દસ્તાવેજોને ઉધઈ ખાઈ જાય છે તો તેની જવાબદારી બેંકની રહેશે. આરબીઆઈનું કહેવું છે કે ગ્રાહક લોકરમાં તિજોરી રાખવા માટે ભાડું ચૂકવે છે. દસ્તાવેજોમાં ઉધઈનો ઉપદ્રવ એ બેંકની બેદરકારી છે. તેથી ગ્રાહક વળતરનો દાવો કરી શકે છે.

પ્રશ્ન- જો ગ્રાહક પાસેની લોકરની ચાવી ખોવાઈ જાય તો શું થાય? જવાબ- જો લોકરની ચાવી ચોરાઈ જાય કે ખોવાઈ જાય તો ગ્રાહકે તરત જ બેંકને જાણ કરવી જોઈએ. આ માટે બેંકને લેખિત વિનંતી પત્ર આપવાનો રહેશે. આ સિવાય લોકરની ચાવી ગુમ થવાનો રિપોર્ટ નજીકના પોલીસ સ્ટેશનમાં નોંધાવવો પડશે.

પોલીસ એફઆઈઆર અને તમામ દસ્તાવેજોની ખરાઈ કર્યા પછી, બેંક નવી ચાવી માટે ફી જમા કરવાનું કહેશે. થોડા સમય પછી બેંક નવી ચાવી આપવા અંગે માહિતી આપશે. જો ખોવાયેલી ચાવી મળી જાય, તો તેને બેંકમાં પાછી આપવી પડશે.

પ્રશ્ન- જે વ્યક્તિના નામે બેંક લોકર છે તેનું મૃત્યુ થાય તો શું થશે? જવાબ- લોકો કિંમતી ઘરેણાં, મિલકત અથવા વિલ સંબંધિત ખૂબ જ અગત્યના દસ્તાવેજો સુરક્ષિત રાખવા માટે બેંક લોકરનો ઉપયોગ કરે છે.

આરબીઆઈના નિયમો અનુસાર, લોકરના માલિકના મૃત્યુ પછી, તેના નોમિનીને લોકર સુધી પહોંચવાનો અને તેનો સામાન લેવાનો અધિકાર છે.

જો કે, નોમિનીએ લોકરનો ઉપયોગ કરવા માટે બેંકમાં જરૂરી દસ્તાવેજો સાથે અરજી સબમિટ કરવી પડશે. નોમિની બેંક લોકરને ચાલુ રાખી શકે છે અથવા તેને બંધ કરી શકે છે.

પ્રશ્ન- શું લોકર મેળવવા માટે બેંકમાં ખાતું હોવું જરૂરી છે? જવાબ- ના, બેંક લોકર માટે એ જ બેંકમાં બચત અથવા ચાલુ ખાતું હોવું જરૂરી નથી. નિયમોનું પાલન કરીને તમે કોઈપણ બેંકમાં લોકર મેળવી શકો છો.

પ્રશ્ન- બેંક લોકરનું ભાડું કેટલું છે? જવાબ- બેંક લોકરનું ભાડું તેના કદ અને શહેર પ્રમાણે નક્કી કરવામાં આવે છે. આ ભાડું મેટ્રો, શહેર, નગર અને ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં બદલાય છે. સામાન્ય રીતે આ ભાડું 500 રૂપિયાથી 20,000 રૂપિયા સુધી હોય છે. ભાડા સિવાય, બેંક રજિસ્ટ્રેશન ફી, વિઝિટિંગ ચાર્જ, બાકી ચાર્જ કરતાં વધુ ભાડાના નામે કેટલાક વધારાના ચાર્જ વસૂલ કરી શકે છે. સરકારી બેંક લોકરનું ભાડું ખાનગી બેંકોની સરખામણીએ ઓછું છે.

પ્રશ્ન- બેંક પોતે લોકર ક્યારે તોડી શકે છે? જવાબ- આરબીઆઈ અનુસાર, જો કોઈ ખાતાધારક 3 વર્ષ સુધી તેના લોકરનું ભાડું ચૂકવતો નથી અથવા લોકર 7 વર્ષ સુધી નિષ્ક્રિય રહે છે, તો આવી સ્થિતિમાં બેંક સૌથી પહેલા ગ્રાહકને પત્ર દ્વારા જાણ કરે છે. આ સિવાય બેંક રજિસ્ટર્ડ ઈમેલ આઈડી અને મોબાઈલ નંબર પર પણ સંપર્ક કરે છે.

જો ગ્રાહકનો કોઈપણ માધ્યમથી સંપર્ક કરી શકાતો નથી, તો બેંક જાહેર માહિતીનો આશરો લેશે. આ માટે બેંક સ્થાનિક અખબાર અને અંગ્રેજી અખબારમાં માહિતી પ્રકાશિત કરશે.

આ પછી પણ જો કોઈ જવાબ નહીં મળે તો બેંક અધિકારી અને બે સાક્ષીઓની હાજરીમાં લોકર તોડવાની કાર્યવાહી કરવામાં આવશે. આ સમગ્ર પ્રક્રિયાનો વીડિયો પણ બનાવવામાં આવશે. જો કોઈ નોમિની અથવા ગ્રાહકનો કાનૂની વારસદાર બેંકનો સંપર્ક કરે છે, તો લોકરમાંથી રિકવર કરાયેલી વસ્તુઓ સમગ્ર કાગળની કાર્યવાહી પૂર્ણ કર્યા પછી તેને પરત કરવામાં આવશે.