3 કલાક પેહલાલેખક: શૈલી આચાર્ય
- કૉપી લિંક
જરા કલ્પના કરો, રવિવાર છે અને તમને થિયેટરમાં જઈને મૂવી જોવાનું મન થાય છે. તમે તમારા મિત્રને તમારી સાથે જવા માટે કહો. પણ તે તમને એમ કહીને ના પાડે છે કે ‘મને આજે મન નથી, આપણે બીજી વાર જઈશું.’
તમને આશ્ચર્ય થશે કે આમાં શું વિચિત્ર છે? વિચિત્ર વાત એ છે કે ગયા અઠવાડિયે જ્યારે તમારો મિત્ર મોલમાં જવા માંગતો હતો, મૂડમાં ન હોવા છતાં, તમે તેની સાથે ગયા કારણ કે તમે તમારા મિત્રને નારાજ કરવા માંગતા ન હતા. ગયા સપ્તાહના અંતે તમે મિત્રને ઘરે શિફ્ટિંગ કરાવી રહ્યા હતા, પરંતું તમારા પોતાના ઘણા અગત્યા કામ બાકી હતાં.
આનો અર્થ એ છે કે તમે તમારા મિત્રની દરેક જરૂરિયાત અને ઇચ્છા માટે ઉપલબ્ધ છો, પરંતુ તે નથી. શું તમે આ વાત તમને પણ સ્પર્શતી લાગે છે ? જો હા તો તમે મેનિપ્યુલેશનનો શિકાર બની રહ્યા છો.
આજે ‘ રિલેશનશિપ‘ કોલમમાં આપણે મિત્રતામાં મેનિપ્યુલેશન વિશે વાત કરીશું. તમે કેવી રીતે જાણી શકશો કે મિત્રતામાં તમને મેનિપ્યુલેટ કરવામાં આવી રહ્યા છે? તમે એ પણ જાણી શકશો કે-
- તમે મેનીપ્યુલેશનને કેવી રીતે ટાળી શકો?
- મિત્રતામાં ક્યારેક ‘ના’ કહેતા કેવી રીતે શીખવું?
મેનિપ્યુલેશન શું છે?
મેનીપ્યુલેશન એ અંગ્રેજી શબ્દ છે, જેનો અર્થ થાય છે તમારા ફાયદા માટે બીજાને નિયંત્રિત કરવું. જો કે એવું બને છે કે બીજા સાથે ચાલાકી કરીને આપણે જે જોઈએ તે મેળવી શકીએ છીએ અને આપણા પોતાના હિતોને પાર પાડી શકીએ છીએ, પરંતુ તે ખૂબ જોખમી પણ છે.
મનોવૈજ્ઞાનિકો જ્યોર્જ એચ. ગ્રીન અને કેરોલિન કોટર તેમના પુસ્તક ‘સ્ટોપ બીઇંગ મેનિપ્યુલેટેડ’માં લખે છે કે જે વ્યક્તિ સાથે મેનિપ્યુલેશન કરવામાં આવે છે તેના માનસિક સ્વાસ્થ્ય પર તેની ખૂબ જ ખરાબ અસર પડે છે. પરંતુ તે જ સમયે, અન્ય સાથે ચાલાકી કરવી માનસિક સ્વાસ્થ્ય માટે સમાન જોખમી છે.
મિત્રતામાં મેનિપ્યુલેશનના સંકેતો કેવી રીતે ઓળખવા ઘણી વખત આપણે મિત્રતામાં એટલા ડૂબી જઈએ છીએ કે આપણને સમજાતું નથી કે આપણી સાથે મેનિપ્યુલેશન થઈ રહ્યું છે. કોઈ મિત્ર તમારી સાથે કામ કરાવવા માટે ચાલાકી કરી શકે છે, તમને તેની ઈચ્છાઓ સાથે સંમત થવા દબાણ કરી શકે છે, તમને નિયંત્રિત કરી શકે છે.
ગેસલાઇટિંગ મિત્રતામાં અણબનાવ તરફ દોરી શકે છે
મનોવિશ્લેષક અને લેખિકા ડૉ. રોબિન સ્ટર્ને મેનિપ્યુલેશન પર એક પુસ્તક લખ્યું છે, ‘ધ ગેસલાઇટ ઇફેક્ટ.’ આમાં તે છુપાયેલા મેનીપ્યુલેશનને કેવી રીતે ઓળખી શકાય તે સમજાવે છે. તેના નિયંત્રણમાં આવવાથી કેવી રીતે બચવું. સૌ પ્રથમ તો જાણી લો કે કોઈપણ સંબંધ કે મિત્રતામાં ગેસલાઈટિંગ શું છે.
ગેસલાઇટિંગ શું છે? ગેસલાઇટિંગનો અર્થ એ નથી કે ગેસલાઇટરનો ઉપયોગ કરવો અથવા લાઇટ ચાલુ કરવી. તેનો વાસ્તવમાં અર્થ એ છે કે, ‘કોઈને મેનિપ્યુલેટ કરવું, તેના વિચારો બદલવા. તેને એવી બાબતોનો વિશ્વાસ અપાવવો જે સાચી નથી. આ શબ્દનો સૌપ્રથમ ઉપયોગ અંગ્રેજી નાટ્યકાર અને નવલકથાકાર પેટ્રિક હેમિલ્ટને તેમના બ્રિટિશ થ્રિલર પ્લે ‘ગેસ લાઈટ’માં કર્યો હતો. આ પછી 1944માં તેના પર એક ફિલ્મ પણ બની હતી, જેમાં બતાવવામાં આવ્યું હતું કે કેવી રીતે પતિ પોતાની પત્નીથી છૂટકારો મેળવવા માટે તેને મેનિપ્યુલેટ કરે છે. તે તેની સાથે અનેક જુઠ્ઠાણા બોલીને તેના માનસિક સ્વાસ્થ્ય પર સવાલો ઊભા કરે છે.
નીચે આપેલા સૂચનોમાં ગેસલાઇટિંગ અને તેના લક્ષણો વિશે જાણો-
- મિત્રતામાં ગેસલાઇટિંગને એક પ્રકારનું માનસિક શોષણ કહી શકાય. અહીં એક વ્યક્તિ તેના વિચારો અને લાગણીઓ અનુસાર બીજાને બદલવાનો પ્રયાસ કરે છે, જેથી તે તેની રુચિઓ પૂરી કરી શકે.
- ડૉ. રોબિન સ્ટર્નના મતે, ગેસલાઈટિંગ એ મેનિપ્યુલેશનનું અપ્રગટ સ્વરૂપ છે. તે તમારા વિચારોને સંપૂર્ણપણે બદલી શકે છે.
- ગેસલાઇટિંગના કેટલાક સામાન્ય લક્ષણોમાં નકારાત્મક રીતે વાત કરવી, યાદોને બદલવાનો પ્રયાસ કરવો, તમારા પોતાના ફાયદા માટે મિત્રનો ઉપયોગ કરવો વગેરે શામેલ હોઈ શકે છે.
- મિત્ર તમને નકારાત્મક વાતો કહી શકે છે, જેમ કે ‘તમે કશું કરી શકતા નથી અથવા તમે હંમેશા ખોટું કરો છો.’
નેશનલ લાઇબ્રેરી ઑફ મેડિસિન દ્વારા 2020ના અભ્યાસ મુજબ, જો આપણે સંબંધોમાં તંદુરસ્ત સીમાઓ જાળવી ન રાખીએ અને મેનિપ્યુલેશનનો ભોગ બનીએ તો તે આપણા શારીરિક અને માનસિક સ્વાસ્થ્ય પર નકારાત્મક અસર કરે છે.
મિત્રતામાં ‘ના’ કેવી રીતે કહેવું જ્યારે કોઈ તમારી સાથે મેનિપ્યુલેશન કરે ત્યારે કેવી રીતે વ્યવહાર કરવો
ઘણી વખત કેટલીક બાબતો આપણને ખરાબ લાગે છે, પરંતુ તે વસ્તુનો વિરોધ કેવી રીતે કરવો તે સમજાતું નથી. કાં તો આપણે બધું ચૂપચાપ સહન કરી લઈએ છીએ, અંદર ગુસ્સે રહીએ છીએ અથવા એક દિવસ અચાનક ખૂબ ગુસ્સે થઈ જઈએ છીએ.
ડો.ઝફર ખાન કહે છે કે આ બંને વર્તન સ્વાસ્થ્યપ્રદ નથી. ન તો સહન કરવું યોગ્ય છે કે ન તો ચૂપ રહેવું. આપણે તંદુરસ્ત સીમાઓ નક્કી કરવી જોઈએ. આ માટે આપણી પાસે યોગ્ય ભાષા હોવી જોઈએ. તે કેવી રીતે હશે, નીચે આપેલા કેટલાક ઉદાહરણોથી સમજો-
જો તમને કોઈનું વર્તન ન ગમતું હોય કે તમારી સાથે છેડછાડ થઈ રહી હોય એવું લાગતું હોય, તો ચૂપ રહેવાને બદલે, ગુસ્સે થઈને, અવાજ ઊંચો કરીને, ગભરાઈ જવાને કે નર્વસ થવાને બદલે આ કહો.
- તારું આ વર્તન મને બિલકુલ પસંદ ન આવ્યું.
- મારી સાથે આ ભાષામાં ક્યારેય વાત કરશો નહીં.
- હું કોઈને મારી સાથે આ ભાષામાં વાત કરવા દેતો નથી.
- મને નથી લાગતું કે સારો મિત્ર ક્યારેય આ ભાષામાં વાત કરશે.
- કદાચ તમે સારા મિત્ર નથી.
- મને નથી ગમતું કે મારા ‘ના’નું સન્માન ન થાય. જો તમે મિત્ર છો તો તમારે મારી લાગણીઓને માન આપવું જોઈએ.
- તે એક કલાકની વાત નથી. આ એક અમૂલ્ય કલાક છે, જેને હું મારી ઈચ્છા મુજબ વિતાવવા માંગુ છું.
- સારા મિત્રો ક્યારેય કોઈ વાત પર દબાણ કરતા નથી. તમે સારા મિત્રની વ્યાખ્યામાં બંધબેસતા નથી.
