ફૂડ કે ગ્રોસરીની ડિલિવરીની એપ બનાવીએ ને હજારો ડિલિવરી બોય કામે લાગી જાય એને આપણે સ્ટાર્ટઅપ કહીએ છીએ? સ્ટાર્ટઅપ જોવું હોય તો જુઓ કે ચીન શું કરે છે… સ્ટાર્ટઅપમાં ભારત ક્યાં છે?
.
કેન્દ્રીય વાણિજ્ય અને ઉદ્યોગમંત્રી પિયૂષ ગોયલ આવું બોલી ગયા એટલે દેશભરના સ્ટાર્ટઅપ્સ ફોરમમાં વિવાદ જાગ્યો. કોઈએ પિયૂષ ગોયલના નિવેદનને વખોડ્યું તો કોઈ સંમત થયા. પણ પિયૂષ ગોયલે સ્ટાર્ટઅપ વિશે જે વાત કરી તે વિચારવા જેવી ખરી. સવાલ એ છે કે ચીન જેવા સ્ટાર્ટઅપ શરૂ કરવા માટે ભારતે શું શું કરવું પડશે?
નમસ્કાર,
2016થી ભારતમાં સ્ટાર્ટઅપ કલ્ચર શરૂ થયું. છેલ્લા નવ વર્ષનું સરવૈયું કાઢીએ તો ખ્યાલ આવે કે સ્ટાર્ટઅપ ઈકોસિસ્ટમમાં ભારતનો નંબર વિશ્વમાં ત્રીજો છે.
કેન્દ્રીયમંત્રી એવું તે શું બોલી ગયા કે જેના કારણે વિવાદ થયો… દિલ્હીમાં સ્ટાર્ટઅપ મહાકુંભ 2025: આ નામથી યોજાયેલા એક કાર્યક્રમમાં કેન્દ્રીય વાણિજ્ય અને ઉદ્યોગ મંત્રી પિયૂષ ગોયલ પહોંચ્યા હતા. તેમણે જે સંબોધન કર્યું તેમાં એવી વાતો કરી જેના કારણે દેશભરમાં ચર્ચા જાગી ગઈ છે. પિયૂષ ગોયલે શું કહ્યું તે વાંચો, ભારતના સ્ટાર્ટઅપ્સ આજના સમયમાં શું કરી રહ્યા છે? આપણું ધ્યાન ફૂડ ડિલિવરી એપ તરફ વધારે છે. આપણે ભણેલા-ગણેલા બેરોજગાર યુવાનોને ફૂડ ડિલિવરી કરાવીને મજૂર બનાવી રહ્યા છીએ, એટલે અમીરોને ઘરની બહાર નીકળ્યા વગર ભોજન મળી જાય. તમે જુઓ, ચીનના સ્ટાર્ટઅપ્સ શું કરી રહ્યા છે? એ લોકો ઈલેક્ટ્રીક મોબિલિટી અને બેટરી ટેકનોલોજીને ડેવલપ કરવા માટે કામ કરી રહ્યા છે. જેના કારણે ચીન આજે ઈલેક્ટ્રીક મોબિલિટી ઈકો સિસ્ટમ ક્ષેત્રમાં ખૂબ આગળ છે.
ભારતે જે અત્યાર સુધી જે કર્યું છે તેના પર મને ગર્વ છે. પણ શું આપણે દુનિયાથી સારું ન કરીએ છીએ? એનો જવાબ છે. ના. હજી તો નથી કરતા. શું આપણે હજી સારું કરવાની અપેક્ષા રાખવી જોઈએ કે ડિલિવરી બોય કે ડિલિવરી ગર્લ બનીને સંતોષ માની લેવો જોઈએ? હેલ્ધી આઈસ્ક્રીમ, ઝીરો ગ્લૂટન ફ્રી વીગનના નામે બધું બનાવીને સારું પેકેજિંગ કરીને બિઝનેસ કરીએ છીએ. તેને આપણે સ્ટાર્ટઅપ કહીએ છીએ? આ સ્ટાર્ટઅપ નથી. ઓન્ટ્રપ્રેન્યોરશિપ (ઉદ્યોગ કરવાનું સાહસ) છે. બીજી તરફ સેમિકન્ડક્ટર ફિલ્ડ ગ્રોથ કરી રહ્યું છે.
AI સિસ્ટમ આપણા પોતાના દેશની બની રહી છે. અલગ અલગ ચિપ્સ, AI મોડેલ્સ દુનિયાના દરેક દેશ બનાવી રહ્યા છે. આ ટેકનોલોજી દેશના ભવિષ્યનું નિર્માણ કરશે. ભારતે શું બનાવવું છે? આઈસ્ક્રીમ બનાવવા છે કે સેમિકન્ડક્ટર ચિપ્સ બનાવવી છે? આના માટે આપણે બધાએ હિંમત કરવી પડશે. હું જાણું છું કે, મારા નિવેદન પછી ઘણાને તકલીફ પડશે કે તમે બીજા દેશ સાથે કેમ કંપેર કરો છો? ભલે તકલીફ પડે. મને કોઈ વાંધો નથી. આપણે શીખવા માટે તૈયાર રહેવું જોઈએ. આપણે શ્રેષ્ઠ બનવું પડશે અને તેના માટે સાહસી બનવું પડશે. આપણે કોમ્પિટિશનથી ડરવું ન જોઈએ.
આપણે વિશ્વની ત્રીજા નંબરની સ્ટાર્ટઅપ ઈકોસિસ્ટમ છીએ. આપણે વર્લ્ડ લાર્જેસ્ટ સ્ટાર્ટઅપ ઈકોસિસ્ટમ બનવાનું છે. મેં ઘણા સફળ સ્ટાર્ટઅપ્સ આપણા દેશમાં જોયા છે. ફેન્સી આઈસ્ક્રીમ અને કૂકીઝ. આ 3થી 4 બિલિયનનો બિઝનેસ છે. યંગ સ્ટર્સ આવું બધું બનાવે છે. મને તેની સામે વાંધો નથી. ભલે બનાવે. પણ શું આ જ ભારતનું ભવિષ્ય છે?
પિયૂષ ગોયલના નિવેદન પછી સ્ટાર્ટઅપ ફર્મના રિએક્શન આવ્યાં..
- ભારત પેના ફાઉન્ડર અશનીર ગ્રોવરે એક્સ પ્લેટફોર્મ પર લખ્યું કે, જો ભારતમાં કોઈને રિયાલિટી ચેક કરવાની જરૂર છે તો એ ભારતના નેતાઓને છે. આના સિવાય બધા વાસ્તવિકતામાં જીવી રહ્યા છે. ચીને પણ શરૂઆતમાં ફૂડ ડિલિવરી એપ બનાવી હતી. પછીથી AI ટેક તરફ ચીન આગળ વધ્યું. ચીને જે કર્યું તેનાથી પ્રેરણા લેવી એ સારું છે. લોકો માટે નોકરીઓ ઊભી કરનારાની ટીકા કરતાં પહેલાં રાજનેતાઓએ આવનારા 20 વર્ષો સુધી 10%થી વધારે આર્થિક વિકાસ દરથી આગળ વધવાની અપેક્ષા રાખવી જોઈએ.
- ઈ-કોમર્સ પ્લેટફોર્મ ઝેપ્ટોના સીઈઓ આદિત પાલીચાએ લખ્યું કે, ભારતમાં ઈ-કોમર્સ સ્ટાર્ટઅપની ટીકા કરવી સહેલી છે. ખાસ કરીને જ્યારે તમે તેની તુલના ચીન અને અમેરિકા સાથે કરી રહ્યા હો ત્યારે. જો હું ઝેપ્ટોની વાત કરું તો તેના મારફત આજે ભારતમાં લગભગ 1.5 લાખ લોકોને રાજગારી મળી છે. એ પણ એવી કંપની થકી કે જે માત્ર સાડાત્રણ વર્ષ પહેલાં અસ્તિત્વમાં આવી હતી. સરકારને મળનારા ટેક્સમાં દર વર્ષે હજાર કરોડ રૂપિયાથી વધારેનો સહયોગ કરી રહી છે. ભારત પાસે પોતાનું આધારભૂત AI મોડેલ નથી. કારણ કે આપણે ક્યારેય શ્રેષ્ઠ ઈન્ટરનેટ કંપનીઓ નથી બનાવી.
- શાદી ડોટ કોમના ફાઉન્ડર અનુપમ મિત્તલે લખ્યું કે, છેલ્લા કેટલાક મહિનાઓમાં કેટલીક ડીપ ટેક કંપનીઓને મળ્યો છું. AI, સ્પેસ ટેકથી લઈને મટિરિયલ સાયન્સ સુધી ભારતના ઉદ્યોગો પડકાર ઝીલવા તૈયાર છે. પણ વિકાસ અને બિઝનેસ મોડેલ માટે જરૂરી તંત્રની ઉણપ છે. ફાઉન્ડર બહુ બહુ તો કામ કરી શકે છે પણ બધું નહીં.
- ઈન્ફોસિસના પૂર્વ સીએફઓ મોહનદાસ પઈએ કહ્યું કે, ચીનની સરકારે વર્ષો પહેલાં જાહેરાત કરી હતી કે તે 2022-23 સુધીમાં AI પર 150 બિલિયન ડોલરનો ખર્ચ કરશે. ચીને આ કરી બતાવ્યું. તેણે આટલો ખર્ચ કર્યો. ચીન છેલ્લા 15 વર્ષથી EV (ઈલેક્ટ્રીક વ્હીકલ)માં પૈસા રોકે છે. ભારત સરકારે શું કર્યું? શું તેમણે EVના મેન્યુફેક્ચરિંગમાં પૈસા નાખ્યા? ભારતે R&D પાછળ કેટલા રૂપિયા ખર્ચ્યા? સ્ટાર્ટઅપ કરનારા યુવાનોનું મોરલ ડાઉન કરવું એ બરાબર નથી. આ દેશમાં લાંબા સમયથી મૂડીના અભાવે યુવાનો સંઘર્ષ કરી રહ્યા છે. ભારતના યુવાનોને સ્ટાર્ટઅપ માટે 2014થી 2024 વચ્ચે 160 બિલિયન ડોલર (13 લાખ કરોડ)નું રોકાણ કર્યું. તેમાંથી 80 ટકા તો વિદેશી નાણું હોઈ શકે છે. ચીને 860 બિલિયન ડોલર (72 લાખ કરોડ)નું રોકાણ કર્યું છે. અમેરિકાએ 2.3 ટ્રિલિયન ડોલરનું રોકાણ સ્ટાર્ટઅપમાં કર્યું છે. તો ભારતમાં પૈસા ક્યાં છે? નાણા મંત્રાલયે સ્ટાર્ટઅપ્સમાં રોકાણનો માહોલ જ નથી બનવા દીધો.
- ઓલાના સીઈઓ ભાવિશ અગ્રવાલે લખ્યું કે, હું પિયૂષ ગોયલજીના નિવેદન સાથે સહમત છું. સ્ટાર્ટઅપ સમુદાયે આત્મચિંતન કરવું જોઈએ કે અમે કન્ઝ્યૂમર ટેક કંપની જ કેમ બનાવી રહ્યા છીએ? ઉદ્યોગ સાહસિકોએ એ વિચારવાની જરૂર છે કે લાઈફ સ્ટાઈલ સાથે જોડાયેલી એપ બનાવવાના બદલે તેમણે ઈનોવેશન અને ભવિષ્યની ટેકનિક પક કામ કરવું જોઈએ.
કોંગ્રેસે તક ઝડપી, ગોયલે ગોળગોળ જવાબ આપ્યો પિયૂષ ગોયલના નિવેદન પછી પોલિટિકલ સ્ટેટમેન્ટ પણ આવ્યા. કોંગ્રેસે એક્સ પ્લેટફોર્મ પર લખ્યું કે, પિયૂષ ગોયલ પોતે જ મોદી સરકારની પોલ ખોલી રહ્યા છે. પિયૂષ ગોયલે સ્વિકાર્યું છે કે, ભારત જે કરે છે તે સ્ટાર્ટઅપ નથી. સ્ટાર્ટઅપમાં ચીન બહુ આગળ છે.
કોંગ્રેસના આરોપો પછી પિયૂષ ગોયલે કહ્યું કે, સ્ટાર્ટઅપની ઈકોસિસ્ટમ ઊંચાઈએ પહોંચશે. મેં મારી વાત મૂકીને નવી દિશા આપવાની અને પ્રેરણા આપવાની વાત કરી હતી. કેટલાક લોકોએ મારા નિવેદનને વિવાદિત ગણાવી દીધું. કોઈએ કોંગ્રેસના મોઢે સ્ટાર્ટઅપ શબ્દ સાંભળ્યો પણ નહોતો. એને માત્ર ટીકા કરતાં જ આવડે છે.
9 વર્ષમાં 500 સ્ટાર્ટઅપમાંથી 1.70 લાખ સ્ટાર્ટઅપ થઈ ગયાં વડાપ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીએ 9 વર્ષ પહેલાં 16 જાન્યુઆરી 2016માં સ્ટાર્ટઅપ ઈન્ડિયા કાર્યક્રમની શરૂઆત કરાવી હતી. 2022થી આ દિવસને ‘રાષ્ટ્રીય સ્ટાર્ટઅપ દિવસ’ તરીકે મનાવાય છે. એ વખતે ભારતમાં માત્ર 500 સ્ટાર્ટઅપ કામ કરી રહ્યા હતા. અત્યારે ભારતમાં સ્ટાર્ટઅપની સંખ્યા 1 લાખ 70 હજાર થઈ ગઈ છે. આ સ્ટાર્ટઅપથી 16 લાખ 67 હજાર લોકોને રાજગારી મળી રહી છે. પણ કરુણતા એ છે કે આપણા જ દેશમાં શરૂઆતના પાંચ વર્ષમાં જ કેટલાક સ્ટાર્ટઅપ બંધ થઈ જાય છે.
ભારતમાં સમસ્યા એ છે કે મોટાભાગના યુવાનો પાસે પાયાનું ભણતર તો છે પણ કોઈ સ્કીલ નથી અને રોજગાર નથી. દુનિયાભરની મોટી મોટી મલ્ટીનેશનલ કંપનીઓએ અને ભારતના સ્ટાર્ટઅપ્સ એવું જ સમજે છે કે આ બેરોજગારો જ ભારતની તાકાત છે. આ કંપનીઓએ વિચાર્યું કે આ બેરોજગાર યુવાનોનો એવો ઉપયોગ કરવો જોઈએ કે તેને ડિલિવરી બોય બનાવી દેવામાં આવે, ડ્રાઈવર બનાવી દેવામાં આવે અથવા તો કોલ સેન્ટરમાં કામ કરાવી શકાય. આટલું સસ્તું લેબર દુનિયાના કોઈપણ દેશમાં નહીં મળે.
ગ્રેજ્યુએટ બેરોજગાર સૌથી વધારે, અભણ સૌથી ઓછા બેરોજગાર ભારતમાં 18% બેરોજગાર એવા યુવાનો છે જે માત્ર સ્કૂલ સુધી જ ભણ્યા છે. ગ્રેજ્યુએટ યુવાનોમાં 29% બેરોજગાર છે. જે અભણ છે તેવા લોકોમાં બેરોજગારી દર 2.4% જ છે. એનો મતલબ એવો થયો કે જે ગ્રેજ્યુએટ છે તેનો બેરોજગારી દર સૌથી વધારે છે અને જે અભણ છે તેનો બેરોજગારી દર સૌથી ઓછો છે. એટલે જ ભારતમાં ફૂડ ડિલિવરી એપમાં કામ કરનારા 10 લાખ યુવાનોમાંથી દોઢ લાખ યુવાનો ગ્રેજ્યુએટ છે. આ એવા ગ્રેજ્યુએટ છે જે ડિલિવરી બોય બનવા તૈયાર થઈ જાય છે. એનું કારણ એ કે તેની પાસે કોઈ સારી નોકરી નથી અને નોકરી એટલા માટે નથી, કારણ કે તેની પાસે કોઈ સ્કીલ નથી. આવા ડિલિવરી બોયની મહિને આવક 15થી 18 હજાર રૂપિયા છે.
પિયૂષ ગોયલે ચીન સાથે આપણી બીજી તુલના કરવાની જરૂર છે આમાં ભૂલ સ્ટાર્ટઅપ્સ કંપનીઓની નથી કે બેરોજગાર યુવાનોની નથી. આમાં ભૂલ છે આપણા દેશની સિસ્ટમની. દેશની ઈકોસિસ્ટમ નબળી છે એટલે ક્યારેય એજ્યુકેશન પર પૂરતું ધ્યાન ન આપ્યું, ન તો સ્કીલ ડેવપમેન્ટ પર ફોકસ કર્યું. પિયૂષ ગોયલે ચીનના સ્ટાર્ટઅપની તુલના તો કરી દીધી પણ ત્યાંની સ્કૂલ, કોલેજ, એજ્યુકેશન સિસ્ટમની તુલના ન કરી. આપણે આપણા દેશની ઈકોસિસ્ટમને સુધારવી પડશે. આપણા દેશની એજ્યુકેશન સિસ્ટમમાં જડમૂળથી ફેરફાર કરવા પડશે. ત્યારે આપણા દેશમાં એવા સ્ટાર્ટઅપ બનશે જે AI પર કામ કરશે, જે EV પર કામ કરશે. ભવિષ્યની ટેકનોલોજી પર કામ કરશે. અત્યારે તો આપણો દેશ ડિલિવરી બોયના દેશથી જ ઓળખાય છે. કારણ કે ભારતમાં 10 લાખ ડિલિવરી બોય છે.
ભારતનું પોતાનું કોઈ ગ્લોબલ પ્રોડક્શન નથી પિયૂષ ગોયલની વાત ખોટી છે એવું નથી પણ જ્યારે તે બીજા દેશ સાથે તુલના કરે છે ત્યારે એ સમજવું પડે કે બીજા દેશો પાસે પોતાની આઈડેન્ટીટી બતાવતું પ્રોડક્શન છે. ભારતની પોતાની કોઈ પ્રોડક્ટ નથી જે ગ્લોબલ હોય. ગુગલ, એમેઝોન, માઈક્રોસોફ્ટ, સેમસંગ, મેટા, ડીપસિકની જેમ ભારતની કોઈ પોતાની કંપની નથી. INC4 નામની વેબસાઈટ છે. તેણે 2024ના વર્ષને ભારતના સ્ટાર્ટઅપ માટે કબ્રસ્તાનનું વર્ષ કહ્યું છે. ભારતમાં 80 સ્ટાર્ટઅપ એવા છે જેની વેલ્યુ 1 અરબ ડોલરથી વધારે માનવામાં આવે છે. તેને યુનિકોર્ન કહે છે. આ 80માંથી 17 સ્ટાર્ટઅપ જ એવા છે જે નફો કરે છે. બાકીના તો બંધ થવાના આરે છે.
છેલ્લે, પિયૂષ ગોયલે બોટ સ્પીકર કંપનીના ફાઉન્ડર અમન ગુપ્તાને પણ સંભળાવ્યું. તે શાર્ક ટેન્કમાં જજ તરીકે આવે છે. પિયૂષ ગોયલે કહ્યું કે, અમન ગુપ્તા, શાર્ક ટેન્કમાં તમારી નજર બદલો…
સોમવારથી શુક્રવાર રાત્રે 8 વાગ્યે જોતા રહો એડિટર્સ વ્યૂ. (રિસર્ચઃ યશપાલ બક્ષી)
