5 કલાક પેહલા
- કૉપી લિંક
- રામની નગરી અયોધ્યામાં વહેતી સરયૂ નદીનાં રસપ્રદ પૌરાણિક તથ્યો
હાલ અયોધ્યા ખાતે રામમંદિર બની રહ્યું છે અને 22 જાન્યુઆરીએ અયોધ્યામાં શ્રીરામ પોતાના નૂતન મંદિરમાં સ્થાપિત થઈ રહ્યા છે. ત્યારે તેને લઈને દેશભરમાં અનોખો રામમય માહોલ સર્જાયો છે. દરેક વ્યક્તિ રામમંદિરની સ્થાપનાને લઈને ઉત્સાહિત છે. 22 જાન્યુઆરીએ જ્યારે નૂતન રામમંદિરમાં મૂર્તિની પ્રાણ-પ્રતિષ્ઠા અને ઉદઘાટન થઈ રહ્યું છે, ત્યારે અયોધ્યાના અને શ્રીરામના જન્મથી લઈને દેહત્યાગ સુધીની સાક્ષી રહેલી રહેલી સરયૂ નદી ભૂલી શકાય નહીં. આજે અયોધ્યા સોળે શણગારે સજી રહી છે ત્યારે સરયૂ નદીનો શણગાર પણ આકર્ષણનું કેન્દ્ર બન્યો છે. આજે રામમંદિરના સ્થાપના પ્રસંગે જાણો દેવનદી સરયૂ સાથે જોડાયેલાં તમામ પૌરાણિક, ધાર્મિક અને આધ્યાત્મિક તથ્યો વિશે….
જ્યારે ગંગા, યમુના, ગોદાવરી, નર્મદા જેવી પવિત્ર નદીઓએ પોતાનું સ્થાન બનાવ્યું હતું, ત્યારે સરયૂ નદીએ ભગવાન શ્રીરામના વનવાસકાળથી લઈને અયોધ્યા પરત ફર્યા સુધીની યાત્રા જોઈ હતી. વાસ્તવિકતા એ છે કે, આ નદીઓએ વર્ષોથી તેમની શુદ્ધતા જાળવી રાખી છે. જો નદીઓની વાત કરીએ તો સરયૂ નદીનો પોતાનો ઇતિહાસ અને ઓળખ છે અને તેનું નામ સાંભળતા જ મન રામની નગરીમાં પહોંચી જાય છે.
સરયૂનો પૌરાણિક ઇતિહાસ-
જો પૌરાણિક હિંદુકથાઓ પર નજર કરવામાં આવે તો, સરયૂ નદી એ કોઈ નદીની માત્ર બીજી ઉપનદી નથી, પરંતુ હિંદુધર્મના મહાકાવ્ય, પૌરાણિક ગ્રંથ રામાયણમાં ઉલ્લેખિત સરયૂ પેટાળમાં વહેતા એક અફાટ જળરાશિનો એક નાનકડો ભાગ છે. સરયૂ ઉત્તર-પ્રદેશના અયોધ્યા શહેરમાંથી વહે છે, જેને શ્રી રામની નગરી તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે. અયોધ્યાની ભૂમિને ફળદ્રુપ બનાવવામાં સરયૂનું વિશેષ યોગદાન છે અને ભગવાન શ્રી રામના જન્મની સાક્ષી છે. અયોધ્યા વાસ્તવમાં સરયૂ નદીથી આશીર્વાદિત છે, જે હાલમાં એક મુખ્ય પર્યટન સ્થળ તરીકે ઊભરી આવી છે અને પવિત્ર ભૂમિની જેમ આદરણીય છે. સરયૂ નદીના કિનારે આવેલા શ્રી રામજન્મભૂમિ એવા અયોધ્યા શહેરનો મોટાભાગનો હિસ્સો ઘણા પ્રવાસી તીર્થસ્થાનો ધરાવે છે.
વેદોમાં સરયૂનો ઉલ્લેખ છે-
ઋગ્વેદમાં સરયૂ નદીનો ઉલ્લેખ છે અને રામાયણ અનુસાર સરયૂ નદી હાલમાં ઉત્તરપ્રદેશમાં આવેલા અયોધ્યા શહેરની નજીક વહેતી હતી. અયોધ્યામાં ભગવાન વિષ્ણુના સાતમા અવતાર ભગવાન રામનો જન્મ થયો હતો. પૌરાણિક કથાઓમાં એવો પણ ઉલ્લેખ છે કે, સરયૂ નદીના કિનારે શ્રવણ કુમારનું આકસ્મિક રીતે રાજા દશરથ દ્વારા મૃત્યુ થયું હતું. એવું પણ કહેવાય છે કે, સરયૂ નદી એકમાત્ર નદી છે જે પૃથ્વીની નીચે વહે છે. હિન્દુ પૌરાણિક કથાઓ અનુસાર, એવું માનવામાં આવે છે કે આ પવિત્ર નદી લોકોની અશુદ્ધિઓ અને પાપોને ધોઈ નાખે છે. વિવિધ ધાર્મિક પ્રસંગોએ દરરોજ હજારો પ્રવાસીઓ સરયૂ નદીના પવિત્ર જળમાં ડૂબકી લગાવે છે.
સરયૂ નદી કૈલાસમાંથી નીકળે છે-
મર્યાદા પુરૂષોત્તમ શ્રી રામના અવતાર અને લીલાની સાક્ષી એવી સરયૂ નદીનું ઉદગમ સ્થાન કૈલાસ માનસરોવર માનવામાં આવે છે, પરંતુ સમયના વહેણમાં તેનું ઉદગમ સ્થાન બદલાતા હવે આ નદી સિંહાહીના જંગલના સરોવરમાંથી નિકળીને આગળ વધી રહી છે. ઉત્તર પ્રદેશના લખીમપુરી ખીરી જિલ્લાનું ખૈરીગઢ રજવાડું અને શ્રી રામના નગર અયોધ્યા સુધી જ આ નદી વહે છે. આ નદીનું વર્ણન મત્સ્યપુરાણના 121મા અધ્યાય અને વાલ્મીકિ રામાયણના 24મા અધ્યાયમાં જોવા મળે છે. તેમાં કહેવાયું છે કે, હિમાલયમાં કૈલાસ પર્વત છે, જ્યાંથી લોકપાવન સરયૂ નીકળે છે, તે અયોધ્યાપુરીને અડીને વહે છે.
પુરાણોમાં સરયૂ નદીનું વર્ણન-
વામન પુરાણના 13મા અધ્યાય, બ્રહ્મા પુરાણના 19મા અધ્યાય અને વાયુપુરાણના 45મા અધ્યાયમાં ગંગા, યમુના, ગોમતી, સરયૂ અને શારદા વગેરે નદીઓ હિમાલયમાંથી વહેતી હોવાનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. કૈલાસ માનસરોવરમાંથી સરયૂનો પ્રવાહ ક્યારે બંધ થયો તેની કોઈ વિગતો ઉપલબ્ધ નથી, પરંતુ સરસ્વતી અને ગોમતીની જેમ આ નદીમાં પણ વહેણ ભૌગોલિક કારણોસર બંધ થયું હોવાનું મનાય છે. પૌરાણિક કથાઓ અનુસાર, સરયૂ અને શારદા નદીનો સંગમ થયો છે, સરયૂ અને ગંગાનો સંગમ શ્રી રામના પૂર્વજ ભગીરથે કરાવ્યો હતો.
આ રીતે સરયૂ નદી પ્રગટ થઈ-
પુરાણોમાં વર્ણન છે કે, સરયૂ ભગવાન વિષ્ણુની આંખોમાંથી પ્રગટ થયા હતા. આનંદ રામાયણના યાત્રાકાંડમાં ઉલ્લેખ છે કે, પ્રાચીન સમયમાં રાક્ષસ શંખાસુરે વેદોની ચોરી કરીને સમુદ્રમાં ફેંકી દીધા હતા અને ત્યાં જ કેદ કરી લીધા હતા. ત્યારે ભગવાન વિષ્ણુએ માછલીનું રૂપ ધારણ કરીને રાક્ષસનો વધ કર્યો અને બ્રહ્માજીને વેદો સોંપીને પોતાનું સાચું સ્વરૂપ ધારણ કર્યું. તે સમયે હર્ષથી ભગવાન વિષ્ણુની આંખોમાંથી પ્રેમના આંસુ વહેવા લાગ્યા. બ્રહ્માજીએ તે પ્રેમનાં આંસુ માનસરોવરમાં રેડીને બચાવી લીધેલાં. પરાક્રમી વૈવસ્વત મહારાજે આ જળને તીરના પ્રહારથી માનસરોવરમાંથી બહાર કાઢ્યું હતું. પાણીના આ પ્રવાહને સરયૂ નદી કહેવામાં આવતી હતી.
સરયૂ નદીનો ભૌગોલિક ઇતિહાસ-
ભૌગોલિક રીતે સરયૂ નદી ખરેખર શારદા નદીની ઉપનદી છે. તેને ‘સરજુ’ તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે. આ નદી ઉત્તરાખંડની શારદા નદીથી અલગ થયા પછી ઉત્તર પ્રદેશની ભૂમિ પર વહેતી રહે છે. તેથી તે ઉત્તરપ્રદેશની વસ્તી માટે પાણીનો મુખ્ય સ્ત્રોત છે. સરયૂ નદી મુખ્યત્વે હિમાલયની તળેટીમાં ઉદ્દભવે છે અને શારદા નદીની ઉપનદી બને છે. આટલું જ નહીં, ઉત્તરાખંડ અને ઉત્તર પ્રદેશના મુખ્ય પ્રવાસન સ્થળોમાંથી પસાર થતી આ નદી આગળ 350 કિ.મી. સુધી વહે છે. સરયૂ નદી ઉત્તર પ્રદેશમાં સૌથી પ્રખ્યાત જળ પ્રવાહોમાંની એક છે, જે ઉત્તરાખંડના બાગેશ્વર હિમાલયની અત્યંત ઉત્તરમાં આવેલા સરમૂલ-જિલ્લામાંથી નીકળે છે. વેદ અને રામાયણ જેવાં પ્રાચીન હિંદુ ગ્રંથોમાં સરયૂ નદીનો ઉલ્લેખ છે. તે ગંગા નદીની સાત ઉપનદીઓમાંની એક છે અને તેને એટલી પવિત્ર માનવામાં આવે છે કે તે માનવજાતની અશુદ્ધિઓને ધોઈ નાખે છે. અયોધ્યા – ત્રેતાયુગમાં ભગવાન શ્રી રામનું જન્મસ્થળ અને રાજ્યની રાજધાની અયોધ્યા સરયૂ નદીના કિનારે આવેલું છે, તેથી તે ભારતમાં અત્યંત મહત્ત્વ ધરાવે છે.
સરયૂ નદીની લંબાઈ-
સરયૂ નદી હિમાલયમાં ઉદ્દભવે છે અને ઉત્તર પ્રદેશ અને ઉત્તરાખંડ રાજ્યોમાંથી વહે છે. સરયૂ નદીની લંબાઈ 350 કિલોમીટર છે અને તેના સ્ત્રોતની ઊંચાઈ 4150 મીટર છે. આ નદીનું નામ સંસ્કૃત ભાષા પરથી લેવામાં આવ્યું છે.
રામે સરયુમાં જ લીધી હતી સમાધિઃ-
પદ્મપુરાણ અનુસાર ભગવાન શ્રીરામે પોતાની મરજીથી સરયૂ નદીમાં સમાધિ લીધી હતી. જ્યારે અન્ય પુરાણોમાં શ્રી રામના મૃત્યુ સાથે જોડાયેલી બીજી પણ કથાઓ પ્રાપ્ત થાય છે.
પ્રથમ કથા પ્રમાણે જ્યારે શ્રીરામે માતા સીતાને પવિત્રતા સિદ્ધ કર્યા પછી પણ ત્યાગ કરી દીધો હતો અને ત્યારપછી લવ-કુશના જન્મ પછી પોતાના પુત્રોને શ્રીરામને સોપી દઈને પોતે ધરતીમાં સમાઈ ગયા. એવું કહેવાય છે કે સીતાના જવાથી ભગવાન શ્રી રામ દુઃખી થયા અને યમરાજની સંમતિથી તેમણે સરયૂ નદીના ગુપ્તાર ઘાટ પર જલ સમાધિ લીધી.
લક્ષ્મણના વિદાય પછી શ્રી રામે સરયૂમાં જળ સમાધિ લીધીઃ-
એક અન્ય કથા અનુસાર એકવાર યમદેવ સંતના રૂપમાં અયોધ્યામાં પ્રવેશ્યા. યમદેવે સંતનું રૂપ ધારણ કરીને ભગવાન શ્રી રામને કહ્યું કે આપણી વચ્ચે ગુપ્ત વાતચીત થશે. યમરાજે શ્રી રામ સમક્ષ શરત મૂકી કે આપણી વાતચીત દરમિયાન જો કોઈ રૂમમાં આવશે તો દ્વારપાલને મૃત્યુદંડ મળશે. ભગવાન રામે યમરાજને વચન આપ્યું અને લક્ષ્મણને દ્વારપાળ તરીકે નિયુક્ત કર્યા. આ દરમિયાન, ઋષિ દુર્વાસા ત્યાં પહોંચે છે અને શ્રી રામને મળવાનો આગ્રહ કરે છે પરંતુ લક્ષ્મણે તેને અંદર જવા દેવાનો ઇનકાર કર્યો કારણ કે તે પ્રતિબદ્ધ છે. આ જોઈને દુર્વાસા ઋષિ ગુસ્સે થઈ જાય છે અને ભગવાન રામને શ્રાપ આપવાની વાત કરે છે. આવી સ્થિતિમાં લક્ષ્મણે પોતાના જીવની ચિંતા કર્યા વિના દુર્વાસા ઋષિને રામના કક્ષમાં જવા દીધા.
ભગવાન શ્રી રામ અને યમરાજ વચ્ચેની વાતચીતમાં વિક્ષેપ આવે છે. વચન તોડવાને કારણે શ્રી રામે લક્ષ્મણને રાજ્યમાંથી હાંકી કાઢ્યા. પોતાના ભાઈ રામના વચનને પૂર્ણ કરવા માટે લક્ષ્મણે સરયુ નદીમાં જળસમાધિ લીધી. લક્ષ્મણે જળસમાધિ લીધી ત્યારે ભગવાન રામ ખૂબ જ દુઃખી થયા અને તેમણે પણ જળસમાધિ લેવાનું નક્કી કર્યું. ભગવાન રામે જળસમાધિ લીધી તે સમયે હનુમાન, જામવંત, સુગ્રીવ, ભરત, શત્રુઘ્ન વગેરે ત્યાં હાજર હતા.
સરયૂની આસપાસ અનેક પવિત્ર સ્થળો છે-
અયોધ્યામાં સરયૂ નદીના કિનારે મુલાકાત લેવા માટે ઘણા મુખ્ય આકર્ષણ સ્થળો છે જેની સમગ્ર વર્ષ દરમિયાન લાખો પ્રવાસીઓ મુલાકાત લે છે.
રામજન્મભૂમિ-
ભગવાન શ્રી રામનું જન્મસ્થળ અયોધ્યા આ પ્રાંતના સૌથી ભવ્ય અને સૌથી પ્રસિદ્ધ પ્રવાસી આકર્ષણ અને તીર્થસ્થાનોમાંનું એક. તે તેની આગવી ઓળખ માટે જાણીતું છે જ્યાં ભારતનું સૌથી મોટું મંદિર રામ જન્મભૂમિમાં બનવાનું છે, જે હિંદુ પૌરાણિક કથાઓ અનુસાર પવિત્ર ભૂમિ ગણાય છે. સરયૂના કિનારે આવેલું તે એક મુખ્ય પ્રવાસન સ્થળ છે.
હનુમાન ગઢી મંદિર-
હનુમાન ગઢી એ અયોધ્યાનું સૌથી મહત્ત્વ પૂર્ણ મંદિર છે જે શહેરની મધ્યમાં આવેલું છે. આ સ્થળ ખૂબ ઊંચાઈ પર આવેલું છે અને અહીં આવતા યાત્રાળુઓ પ્રાકૃતિક દ્રશ્યોનો આનંદ માણી શકે છે. એવું માનવામાં આવે છે કે, અયોધ્યામાં રામના સમયમાં તે ભગવાન હનુમાનનું ઘર પણ હતું. આમ, સરયૂ નદી ભારતની સૌથી પ્રખ્યાત નદીઓમાંની એક છે જે પોતાનામાં ઘણી વિવિધતા ધરાવે છે. જો તમે પણ આ નદીની સુંદરતા અને તેનાથી સંબંધિત કેટલાક પવિત્ર સ્થળો જોવા માગતા હો તો રામની નગરી અયોધ્યાની મુલાકાત લઈ શકો છો.
સરયુ કિનારે થાય છે ધાર્મિક સંસ્કારોઃ-
સરયુ નદીના કિનારે જનોઈ સંસ્કાર, યજ્ઞોપવિત, ચુરા સંસ્કાર વગેરે જેવા ધાર્મિક અનુષ્ઠાન કરવાનું પણ વિશેષ મહત્વ છે. ખાસ કરીને સરયૂ નદીના કિનારે, દરરોજ ઘણી બધી ધાર્મિક વિધિઓ અને પૂજાઓ કરવામાં આવે છે, પરંતુ મકરસંક્રાંતિ અને વસંત પંચમીના દિવસને વિશેષ દિવસો ગણીને, ઘણા બટુકોના જનોઈની વિધિ કરવામાં આવે છે. દૂર-દૂરથી આવેલા લોકો સરયૂના કિનારે અને બાગનાથ મંદિર પાસે સૂરજ કુંડ જેવા સ્થળે યજ્ઞોપવીત વિધિ કરે છે. સરયૂ નદીના કિનારે અનુષ્ઠાન કરવાનું વિશેષ મહત્ત્વ છે.
સૌધારા એટલે કે જ્યાંથી પડી ગયેલા અને શુદ્ધ સરયૂના સો પ્રવાહો નીકળે છે, તે સરમૂલથી લગભગ 15 કિમીના અંતરે વી આકારની ટેકરીઓ વચ્ચે આવેલું છે. અહીં ત્રણ પ્રવાહોનો સંગમ થાય છે. સરયૂ, સૌધારા અને દૂધ-પ્રવાહ સરમૂલમાંથી નીકળે છે. સૌધારાથી લગભગ 6 કિમી આગળ સરયૂ સતત વહીને ભદ્રતુંગા પહોંચે છે, જ્યાંથી સરયૂ નદી આગળ વહે છે.
રામે તરસ લાગી ત્યારે લક્ષ્મણે શેષનાગનું રૂપમાં અહીં સૌધારા વહાવીઃ-
કૌતેલા પર્વતની તળેટી પર, સરમૂલ અને સૌધારાની વચ્ચે, વશિષ્ઠ ગુફા છે, જ્યાં પથ્થર પર પગના નિશાન દેખાય છે. આવા અલૌકિક પવિત્ર સ્થળો વિશે ઘણી દંતકથાઓ છે. એવું માનવામાં આવે છે કે, જ્યારે ભગવાન રામ અને લક્ષ્મણને અહીંથી પસાર થતી વખતે તરસ લાગી અને પાણી ન મળ્યું ત્યારે શ્રી રામે કામડિયા નદીમાંથી સૌધારા તરફ તીર માર્યું પરંતુ પાણી બહાર ન આવ્યું. પછી લક્ષ્મણે શેષનાગનું રૂપ ધારણ કરીને ખડક પર પોતાનો ફટકો માર્યો અને ત્યાંથી સૌધારા નીકળવા લાગી.
સૌધારાની મધ્યમાં આવેલ સુવર્ણ પુલ પર દેવી-દેવતાઓ સ્નાન કરે છેઃ-
એવું કહેવાય છે કે, આ સીધા પર્વતના ખડકમાંથી 100 પ્રવાહો નીકળે છે, જે આગળ એકમાં ભળી જાય છે. ધોધ રૂપે પડતી નદીઓના અવાજ અને મુશ્કેલ ભૂપ્રદેશને કારણે અહીં પહોંચવું ખૂબ મુશ્કેલ છે, પરંતુ આ અદ્ભુત દૃશ્ય દૂરથી જોઈ શકાય છે. સૌધારાની મધ્યમાં એક સુવર્ણ પુલ દેખાય છે. સ્થાનિક માન્યતા અનુસાર, બ્રહ્મમુહૂર્ત દરમિયાન દેવી-દેવતાઓ આ ગોલ્ડન બ્રિજ પર સ્નાન કરે છે. પુરાણો અનુસાર, ભગવાન તેનો ઉપયોગ નદી પાર કરવા માટે કરતાં હતાં. કહેવાય છે કે, ગોલ્ડન બ્રિજ સુધી પહોંચવું અશક્ય છે. એવું માનવામાં આવે છે કે કોઈ અદૃશ્ય શક્તિ લોકોને અહીં જતા રોકે છે.
કપકોટના સોપી ગામના રહેવાસીઓના કહેવા પ્રમાણે ‘લગભગ 20 વર્ષ પહેલા સૌધારામાં ઘણા મહાત્માઓની મદદથી સરયૂ મૈયાનું મંદિર બનાવવામાં આવ્યું હતું. ટૂંક સમયમાં પ્રતિમાનો અભિષેક થવાનો હતો. દરમિયાન, લગભગ એક મહિના પછી, જ્યારે બાંધકામનું કામ જોવા માટે સોધરામાં સરયૂ મૈયાના મંદિરની સામે પહોંચ્યાં, ત્યારે મંદિરની અંદર, મોટી દાઢી અને કાનમાં બુટ્ટી પહેરેલા ઊંચા મહાત્મા ધૂણી પ્રગટાવીને હવન કરી રહ્યા હતાં. જ્યારે તેમને મંદિરની અંદર ધૂણી પ્રગટાવવા અને મંદિરમાં સરયૂ મૈયા વિશે પૂછવામાં આવ્યું ત્યારે તેમણે કહ્યું કે પહેલા ધૂણી પ્રગટાવવામાં આવશે અને પછી જ મૂર્તિની સ્થાપના કરવામાં આવશે.
થોડા સમય માટે મહાત્માજી સાથે વાત કરતી વખતે ખબર પડી કે તેઓ લગભગ 11 દિવસથી અહીં હતા. તેમણે આગળ કહ્યું કે, તેનો અહીં ઉપર ક્યાંક આશ્રમ છે અને તેમણે મને રોકાઈને જમવાનું કહ્યું. ઘરે પરત ફરતી વખતે ભક્તે મંદિર તરફ જોયું તો ત્યાં કોઈ મહાત્મા કે ધુમાડો દેખાતો નહોતો. ત્રીજા દિવસે જ્યારે તેઓ ફરી સૌધારામાં ગયા તો આ વખતે ન તો કોઈ મહાત્મા દેખાયા, ન તો મંદિરની અંદર ભસ્મનો ધુમાડો જોવા મળ્યો અને ન તો કોઈએ મહાત્માજીને જોયા, આ કારણે તેઓ ડરી ગયા. આ અદ્ભુત દર્શનના લગભગ બે વર્ષ પછી, આ મંદિરમાં સરયૂ મૈયાની નવી મૂર્તિ સ્થાપિત કરવામાં આવેલી.
સરયૂ સૌધારા ખાતે વૈશાખી, બુદ્ધ પૂર્ણિમા અને શિવરાત્રિએ મેળો લાગે છેઃ-
સૌધારા ધારામાં સરયૂ મૈયા, શિવ પાર્વતી અને ગુરુ ગોરખનાથ મંદિરો છે. આ વિસ્તારને વશિષ્ઠ ઋષિનું પવિત્ર સ્થાન પણ માનવામાં આવે છે. આ પવિત્ર સ્થાનમાં સરયૂ સ્નાન કરવા અને પૂજા કરવા માટે દૂર-દૂરથી ભક્તો આવે છે. વૈશાખ પૂર્ણિમા – બુદ્ધ પૂર્ણિમા અને શિવરાત્રી પર, ઘણા ભક્તો અહીં મેળામાં આવે છે અને તેમની ઇચ્છાઓ પૂછે છે. સૌધારા સુધી પહોંચવા માટે, બાગેશ્વર હેડક્વાર્ટરથી ભદ્રતુંગા સુધીનો 48 કિ.મી. મોટર રોડ, સરયૂના કિનારે ભદ્રતુંગાથી સૌધરા સુધી 6 કિ.મી.નો રસ્તો (ભદ્રતુંગાથી ઝુની થઈને ખલજુની સુધીનો 8 કિમીનો રસ્તો અને ઝુનીથી સૌધરા સુધીનો 4 કિમીનો રસ્તો) કવર કરવો પડશે
