દિવાળીની ઉજવણીની શરૂઆત ક્યારે થઈ?: ભારતમાં ત્રેતાયુગથી અર્વાચીનકાળમાં દેશ-વિદેશ સુધી દિવાળીની ઉજવણી સાથે જોડાયેલાં રસપ્રદ તથ્યો

‘દિવાળી’ નામ સંસ્કૃત શબ્દ ‘દીપાવલિ’ પરથી ઊતરી આવ્યું છે, જેનો અર્થ થાય છે ‘પ્રકાશની પંક્તિ’. આ તહેવાર અંધકાર પર પ્રકાશની જીતનું પ્રતીક છે. દર વર્ષે, આ તહેવારની તારીખ હિન્દુ ચંદ્ર કેલેન્ડર અનુસાર નક્કી કરવામાં આવે છે. દિવાળીની ઉજવણી માટે, તહેવારનાં કેટલાંક અઠવાડિયાં પહેલાં તૈયારીઓ શરૂ થઈ જાય છે. આ વર્ષે દિવાળી 31મી ઓક્ટોબરે એટલે કે ગઇકાલે ઊજવવામાં આવી. પ્રકાશ પર્વનું મહત્ત્વ દર્શાવવા માટે દેશના વિવિધ ભાગોમાં વિવિધ સાંસ્કૃતિક કાર્યક્રમોનું આયોજન કરવામાં આવે છે. આ શુભ દિવસે, ઘરો, દુકાનો અને અન્ય ઇમારતોને રોશની, મીણબત્તીઓ, દીવા અને રંગોળી વગેરેથી શણગારવામાં આવે છે. દરેક જગ્યાએ આપણે પ્રકાશ જોઈ શકીએ છીએ. લોકો તેમના સંબંધીઓ અને મિત્રોને મળે છે અને મીઠાઈઓ અને ભેટોની આપ-લે કરે છે. ધન, સ્વાસ્થ્ય અને સમૃદ્ધિ માટે દિવાળીની રાત્રે ભગવાન ગણેશ અને ધનની દેવી લક્ષ્મીની પૂજા કરવામાં આવે છે. લોકો અને બાળકો ફટાકડાથી રમે છે.

પ્રકાશનું આ પર્વ ક્યારથી શરુ થયેલું? તેનો ચોક્કસ ઉલ્લેખ નથી મળતો, પરંતુ કેટલાક પ્રાચીન અને અર્વાચીન ગ્રંથોમાં દિવાળીની ઉજવણી સાથે જોડાયેલાં તથ્યો જરૂર પ્રાપ્ત થાય છે. એટલે ધરતી પર મોહેંજો-દડોની સંસ્કૃતિમાં પણ દિવાળીની ઉજવણીના પુરાવા પ્રાપ્ત થાય છે. આજે આ લેખમાં જાણીએ દિવાળી સાથે જોડાયેલાં પૌરાણિક અને અર્વાચીન તથ્યો…

દિવાળીની શરૂઆત ક્યારથી ગણી શકાય? ઘણી દંતકથાઓ અનુસાર સૌપ્રથમ દિવાળીનો તહેવાર રાવણ પર શ્રીરામના વિજય સાથે સંકળાયેલો છે. કહેવાય છે કે આ દિવસે ભગવાન રામ સીતા અને લક્ષ્મણ સાથે અયોધ્યા પહોંચ્યાં હતાં. અયોધ્યાના લોકોએ રામ, સીતા અને લક્ષ્મણનું વિવિધ શણગારથી સ્વાગત કર્યું અને દીવાઓથી સ્થળને પ્રકાશિત કર્યું. જૈન ધર્મ અનુસાર, ભગવાન મહાવીરને આ દિવસે ‘મોક્ષ’ અથવા ‘નિર્વાણ’ પ્રાપ્ત થયું હતું.

દિવાળી એ ભારતમાં એક મહત્ત્વપૂર્ણ ધાર્મિક તહેવાર છે. હિન્દુઓની સાથે સાથે શીખ અને જૈન ધર્મના લોકો પણ અલગ-અલગ માન્યતાઓ અને મૂલ્યોને કારણે પ્રકાશના આ તહેવારની ઉજવણી કરે છે.

દિવાળી સાથે સંકળાયેલી હકીકતો અને પરંપરાઓનો ઇતિહાસ લગભગ 7 હજાર વર્ષ જૂનો છે. જો કે, વિવિધ ધર્મો, પૌરાણિક કથાઓ અને વિશાળ ઇતિહાસને કારણે કોઈ ચોક્કસ તારીખ નથી.

દિવાળી (અથવા દીપાવલિ) શબ્દ પ્રાચીન ભારતીય ભાષા સંસ્કૃતમાંથી આવ્યો છે જેનો અર્થ થાય છે ‘પ્રકાશની પંક્તિ’.

દિવાળીની ચોક્કસ તારીખો દર વર્ષે બદલાય છે અને સંપૂર્ણપણે ચંદ્ર ચક્ર પર આધાર રાખે છે.

આ ભવ્ય તહેવાર પાંચ દિવસ માટે ઊજવવામાં આવે છે, અને દરેક દિવસ વિવિધ પરંપરાઓ અને મૂલ્યો સાથે સંકળાયેલા છે.

પહેલો દિવસ ધનતેરસ (અથવા ધન ત્રયોદશી), બીજો દિવસ નરક ચતુર્દશી (અથવા છોટી દિવાળી), ત્રીજો દિવસ લક્ષ્મી પૂજા, ચોથો દિવસ અન્નકૂટ (અથવા ગોવર્ધન પૂજા) અને પાંચમો દિવસ ભાઈ બીજ છે.

પૌરાણિક કથાઓ અનુસાર, આ દિવસને ધન અને સમૃદ્ધિની દેવી લક્ષ્મીના જન્મદિવસ તરીકે પણ ઊજવવામાં આવે છે. એવું માનવામાં આવે છે કે આ દિવસે દેવી લક્ષ્મીનો જન્મ સમુદ્રમંથનથી થયો હતો.

તેથી, દિવાળી પર લોકો ખાસ કરીને હિંદુ સંપત્તિની દેવી લક્ષ્મીના માનમાં દીવા પ્રગટાવે છે, જેથી તે લોકોનાં ઘરમાં પ્રવેશી શકે અને સમૃદ્ધિ લાવી શકે.

દેવી લક્ષ્મીની સાથે, જ્ઞાનના દેવતા ગણેશની પણ પૂજા કરવામાં આવે છે. બંનેની પૂજા શાણપણની સાથે સંપત્તિના દરવાજા ખોલવાનું પ્રતીક છે.

બંગાળનો એક ભાગ કાલી પૂજા તરીકે દિવાળી ઊજવે છે. કોલકાતા સામાન્ય રીતે દેવીની પૂજા કરતા ભક્તોથી ભરેલું હોય છે, જે દુષ્ટ શક્તિઓનો નાશ કરે છે.

દિવાળીના તહેવાર પર, દેશમાં અસાધારણ રંગબેરંગી અને ડિટેલ્ડ શણગાર કરવામાં આવે છે. દિવાળીના આનંદના સાક્ષી ભારતના દરેક શહેરના લોકો સામેલ હોય છે.

બૌદ્ધ ધર્મના અનુયાયીઓ ઇસવીસન પૂર્વે ત્રીજી સદીમાં જ્યારે સમ્રાટ અશોકે બૌદ્ધ ધર્મ સ્વીકાર્યો ત્યારે તે સમયની યાદમાં દિવાળી ઊજવે છે.

દિવાળી એ એકમાત્ર પ્રસંગ છે જ્યારે હરીફ દેશો ભારત અને પાકિસ્તાન તેમની દુશ્મની ભૂલીને ખુશીના તહેવારની ઉજવણી કરવા અને મીઠાઈઓની આપ-લે કરવા માટે ભેગા થાય છે.

એવું માનવામાં આવે છે કે ભારત સિવાય, બ્રિટિશ શહેર લેસ્ટર તેના રહેવાસીઓ માટે દિવાળીની સૌથી મોટી ઉજવણીનું આયોજન કરે છે.

ફિજી, ગુયાના, મલેશિયા, મોરેશિયસ, મ્યાનમાર, નેપાળ, સિંગાપોર, શ્રીલંકા, સુરીનામ, ત્રિનિદાદ, ટોબેગો વગેરે દેશોમાં દિવાળીને સત્તાવાર રાષ્ટ્રીય રજા તરીકે મનાવવામાં આવે છે.

દિવાળી, શિયાળાની શરૂઆત તરીકે, નવી વાવણીની મોસમ અને નવા વ્યાવસાયિક હિસાબની શરૂઆત પણ કરે છે.

અંધકાર પર પ્રકાશ અથવા અનિષ્ટ પર સારાની ઉજવણી એ દિવાળીના આધ્યાત્મિક મહત્ત્વનો મુખ્ય ભાગ છે.

પૌરાણિકકાળથી અર્વાચીનકાળ સુધી દિવાળી સાથે જોડાયેલાં રસપ્રદ તથ્યો

દિવાળી સાથે જોડાયેલાં કેટલાક રસપ્રદ તથ્યો છે, જેણે ઈતિહાસનાં પાનાંમાં પોતાનું વિશેષ સ્થાન બનાવ્યું છે. આ તહેવારનું પોતાનું ઐતિહાસિક મહત્ત્વ પણ છે, જેના કારણે આ તહેવાર કોઈ ખાસ સમૂહનો નહીં પરંતુ સમગ્ર રાષ્ટ્રનો બની ગયો છે.

ત્રેતાયુગમાં, જ્યારે ભગવાન રામ રાવણને હરાવીને અયોધ્યા પાછા ફર્યા, ત્યારે તેમનું સ્વાગત દીવા પ્રગટાવીને કરવામાં આવ્યું અને તેમના આગમનની ઉજવણી કરવામાં આવી હતી.

એક પ્રચલિત કથા એવી પણ છે કે જ્યારે શ્રીકૃષ્ણએ દુષ્ટ રાક્ષસ નરકાસુરનો વધ કર્યો ત્યારે બ્રજના લોકોએ દીવા પ્રગટાવીને પોતાની ખુશી વ્યક્ત કરી હતી.

રાક્ષસોને મારવા માટે દેવીએ મહાકાળીનું રૂપ ધારણ કર્યું હતું. રાક્ષસોને માર્યા પછી પણ જ્યારે મહાકાળીનો ક્રોધ શમ્યો નહીં, ત્યારે ભગવાન શિવ સ્વયં તેમનાં ચરણોમાં સૂઈ ગયા. ભગવાન શિવના શરીરને સ્પર્શ કરવાથી જ દેવી મહાકાળીનો ક્રોધ સમાપ્ત થઈ ગયો. તેની યાદમાં, તેના શાંતિપૂર્ણ સ્વરૂપ લક્ષ્મીની પૂજા શરૂ થઈ. આ રાત્રે કાલીના ઉગ્ર સ્વરૂપમાં પૂજા કરવાની પણ પરંપરા છે.

મહાન અને ઉદાર રાજા બલિએ પોતાની શક્તિથી ત્રણેય જગત જીતી લીધાં, પછી બલિથી ડરેલા દેવતાઓની પ્રાર્થના પર ભગવાન વિષ્ણુએ વામનનું રૂપ ધારણ કર્યું અને પ્રતાપી રાજા બલિ પાસેથી દાન સ્વરૂપે પૃથ્વીનાં ત્રણ પગલાં માગ્યાં. મહાન રાજા બલિ, ભગવાન વિષ્ણુની ચાલાકીને સમજવા છતાં, અરજદારને નિરાશ ન કર્યા અને પૃથ્વીનાં ત્રણ પગથિયાં દાનમાં આપ્યા. વિષ્ણુએ ત્રણેય જગતને ત્રણ પગલાંમાં આવરી લીધું. રાજા બલિના દાનથી પ્રભાવિત થઈને, ભગવાન વિષ્ણુએ તેમને પાતાળલોકનું રાજ્ય આપ્યું, અને ખાતરી પણ આપી કે પૃથ્વીના લોકો તેમની યાદમાં દર વર્ષે દિવાળી ઉજવશે.

આસો અમાસના દિવસે, શીખોના છઠ્ઠા ગુરુ, ગુરુ હરગોવિંદ સિંહજી સમ્રાટ જહાંગીરની કેદમાંથી મુક્ત થઈને અમૃતસર પાછા ફર્યા હતા.

દિવાળીના એક દિવસ પહેલાં ચતુર્દશીના દિવસે કૃષ્ણએ અત્યાચારી નરકાસુરનો વધ કર્યો હતો. આ ખુશીમાં અમાવસ્યાના બીજા દિવસે ગોકુલવાસીઓએ દીવા પ્રગટાવીને ઉજવણી કરી હતી.

ઈ.સ.પૂર્વે 500 ની મોહેંજોદડો સંસ્કૃતિના અવશેષોમાંથી મળેલી માટીની પ્રતિમા અનુસાર, તે સમયે પણ દિવાળી ઉજવવામાં આવતી હતી. તે મૂર્તિમાં માતાની બંને બાજુ દીવા બળતા જોવા મળે છે.

બૌદ્ધ ધર્મના પ્રણેતા ગૌતમ બુદ્ધના સમર્થકો અને અનુયાયીઓ 2500 વર્ષ પહેલાં ગૌતમ બુદ્ધને આવકારવા હજારો અને લાખો દીવાઓ પ્રગટાવીને દિવાળી ઉજવતા હતા.

સમ્રાટ વિક્રમાદિત્યનો રાજ્યાભિષેક દિવાળીના દિવસે થયો હતો. આથી દીપ પ્રગટાવીને ખુશીની ઉજવણી કરવામાં આવી હતી.

પૂર્વે ચોથી સદીમાં લખાયેલા કૌટિલ્ય અર્થશાસ્ત્ર અનુસાર, કારતક અમાવસ્યાના અવસરે મંદિરો અને ઘાટ (નદીના કિનારા) પર મોટા પાયે દીવા પ્રગટાવવામાં આવ્યા હતા.

અમૃતસરના સુવર્ણ મંદિરનું નિર્માણ પણ દિવાળીના જ દિવસે શરૂ થયું હતું.

જૈન ધર્મના ચોવીસમા તીર્થંકર ભગવાન મહાવીરે પણ દિવાળીના દિવસે બિહારના પાવાપુરીમાં દેહ છોડ્યો હતો. મહાવીર-નિર્વાણ સંવત તેના બીજા દિવસથી શરૂ થાય છે. તેથી, ઘણા પ્રાંતોમાં તેને નવા વર્ષની શરૂઆત માનવામાં આવે છે. દીપોત્સવનું વર્ણન પ્રાચીન જૈન ગ્રંથોમાં જોવા મળે છે. કલ્પસૂત્રમાં કહેવાયું છે કે મહાવીર-નિર્વાણથી જે આંતરિક પ્રકાશ હંમેશ માટે ઓલવાઈ ગયો છે તેની ભરપાઈ કરવા ચાલો આપણે બહારના પ્રકાશનું પ્રતિક ધરાવતો દીવો પ્રગટાવીએ.

પંજાબમાં જન્મેલા સ્વામી રામતીર્થનો જન્મ અને અવસાન દિવાળીના દિવસે જ થયું હતું. દિવાળીના દિવસે તેમણે ગંગાના કિનારે સ્નાન કરતી વખતે ‘ઓમ’ બોલીને સમાધિ લીધી હતી.

ભારતીય સંસ્કૃતિના મહાન જનનેતા બનેલા મહર્ષિ દયાનંદનું દિવાળીના દિવસે અજમેર નજીક અવસાન થયું હતું. તેમણે આર્ય સમાજની સ્થાપના કરી હતી.

દીન-એ-ઇલાહીના પ્રણેતા, મુઘલ સમ્રાટ અકબરના શાસન દરમિયાન, દિવાળીના દિવસે દૌલતખાનાની સામે 40 ગજ ઊંચા વાંસ પર એક મોટો આકાશ દીવો લટકાવવામાં આવ્યો હતો. બાદશાહ જહાંગીર પણ દિવાળી ધામધૂમથી ઉજવતા હતા.

મુઘલ વંશના છેલ્લા બાદશાહ બહાદુર શાહ ઝફરે દિવાળીને તહેવાર તરીકે ઊજવી હતી અને આ પ્રસંગે આયોજિત કાર્યક્રમોમાં ભાગ લીધો હતો.

શાહઆલમ દ્વિતીયના સમય દરમિયાન, સમગ્ર શાહી મહેલને દીવાઓથી શણગારવામાં આવ્યો હતો અને લાલ કિલ્લામાં આયોજિત કાર્યક્રમોમાં હિન્દુ અને મુસ્લિમ બંને ભાગ લેતા હતા.