નવી દિલ્હી8 મિનિટ પેહલા
- કૉપી લિંક
સુપ્રીમ કોર્ટના મુખ્ય ન્યાયાધીશ સંજીવ ખન્નાએ મુખ્ય ચૂંટણી કમિશનર (CEC) અને ચૂંટણી કમિશનર (EC)ની નિમણૂક સંબંધિત કેસની સુનાવણીમાંથી ખૂદને ખસેડી દીધા છે. આ કેસની સુનાવણી 6 જાન્યુઆરીથી શરૂ થશે અને તેના માટે નવી બેન્ચની રચના કરવામાં આવશે.
2 માર્ચ, 2023 ના રોજ સુપ્રીમ કોર્ટે એક ઐતિહાસિક ચુકાદો આપ્યો હતો, જેમાં કહેવામાં આવ્યું હતું કે, CEC અને ECની નિમણૂક ત્રણ સભ્યોની પેનલ દ્વારા કરવામાં આવશે. જેમાં વડાપ્રધાન, વિપક્ષના નેતા અને સુપ્રીમ કોર્ટના ચીફ જસ્ટિસ સામેલ હશે.
આ નિર્ણય સુપ્રીમ કોર્ટની 5 સભ્યોની બેન્ચે આપ્યો છે. CJI સંજીવ ખન્ના પણ આમાં સામેલ હતા, જ્યારે તેઓ સુપ્રીમ કોર્ટના જસ્ટિસ હતા. જો કે, 21 ડિસેમ્બર 2023ના રોજ સરકારે એક નવું ખરડો પસાર કર્યો, જેમાં મુખ્ય ન્યાયાધીશને પેનલમાંથી હટાવીને તેમની જગ્યાએ કેન્દ્રીય મંત્રીની નિમણૂક કરવામાં આવી. આની પસંદગી વડાપ્રધાન કરશે.
કેન્દ્ર સરકારના આ નિર્ણય સામે કોંગ્રેસ કાર્યકર જયા ઠાકુરે સુપ્રીમ કોર્ટમાં અરજી કરી છે. આ વિવાદ છતાં કેન્દ્રએ જ્ઞાનેશ કુમાર અને સુખબીર સિંહ સંધુને ચૂંટણી કમિશનર તરીકે નિયુક્ત કર્યા હતા.
હવે જાણો શું છે સમગ્ર મામલો…
2 માર્ચ, 2023: સુપ્રીમ કોર્ટનો નિર્ણય- પસંદગી પેનલમાં CJIનો સમાવેશ કરવો જરૂરી CEC અને ECની નિમણૂક પરના પોતાના નિર્ણયમાં સુપ્રીમ કોર્ટે કહ્યું કે, ચૂંટણી કમિશનરોની નિમણૂક પેનલ દ્વારા કરવામાં આવશે. જેમાં વડાપ્રધાન, લોકસભામાં વિપક્ષના નેતા અને CJI પણ સામેલ હશે. અગાઉ માત્ર કેન્દ્ર સરકાર જ તેમને પસંદ કરતી હતી.
આ સમિતિ CEC અને EC ના નામની ભલામણ રાષ્ટ્રપતિને કરશે. આ પછી રાષ્ટ્રપતિ તેની મંજૂરીની મહોર લગાવશે. ત્યાર બાદ જ તેમની નિમણૂક કરવામાં આવશે.
કોર્ટે એમ પણ કહ્યું કે, જ્યાં સુધી સંસદ ચૂંટણી કમિશનરોની નિમણૂક અંગે કોઈ કાયદો નહીં બનાવે ત્યાં સુધી આ પ્રક્રિયા અમલમાં રહેશે.
21 ડિસેમ્બર, 2023: ચૂંટણી કમિશનરોની નિમણૂક સંબંધિત નવું બિલ સંસદના બંને ગૃહોમાં પસાર થયું કેન્દ્ર સરકાર CEC અને ECની નિમણૂક, સેવા, શરતો અને કાર્યકાળ સંબંધિત નવું બિલ લાવ્યું છે. આ અંતર્ગત ત્રણ સભ્યોની પેનલ દ્વારા ચૂંટણી કમિશનરની નિમણૂક કરવામાં આવશે. તેમાં વડાપ્રધાન, લોકસભામાં વિપક્ષના નેતા અને કેબિનેટ મંત્રી સામેલ હશે.
સીજેઆઈને પેનલની બહાર રાખવામાં આવ્યા હતા. આ બિલ 21 ડિસેમ્બર 2023 ના રોજ શિયાળુ સત્ર દરમિયાન બંને ગૃહોમાં પસાર કરવામાં આવ્યું હતું.
વિપક્ષે નવા કાયદા સામે વાંધો ઉઠાવ્યો હતો વિરોધ પક્ષોએ કહ્યું કે સરકાર બંધારણીય બેંચના આદેશ વિરુદ્ધ બિલ લાવીને સુપ્રીમ કોર્ટને નબળી બનાવી રહી છે. અગાઉ, સુપ્રીમ કોર્ટે માર્ચ 2023 માં એક આદેશમાં કહ્યું હતું કે CECની નિમણૂક વડા પ્રધાન, ભારતના મુખ્ય ન્યાયાધીશ અને વિપક્ષના નેતાની સલાહ પર રાષ્ટ્રપતિ દ્વારા કરવામાં આવે.
નવો કાયદો સુપ્રીમ કોર્ટના નિર્ણયનું ઉલ્લંઘન કોંગ્રેસ કાર્યકર્તા જયા ઠાકુરે તેમની અરજીમાં આરોપ લગાવ્યો છે કે કલમ 7 અને 8 મુક્ત અને નિષ્પક્ષ ચૂંટણીના સિદ્ધાંતનું ઉલ્લંઘન છે કારણ કે તે ચૂંટણી પંચના સભ્યોની નિમણૂક માટે સ્વતંત્ર મિકેનિઝમની જોગવાઈ કરતી નથી.
અરજીમાં એવું પણ કહેવામાં આવ્યું છે કે આ કાયદો સુપ્રીમ કોર્ટના માર્ચ 2023ના નિર્ણયને ઉથલાવી નાખવા માટે બનાવવામાં આવ્યો હતો, જેણે એકતરફી રીતે CEC અને ECની નિમણૂક કરવાની કેન્દ્ર સરકારની સત્તા છીનવી લીધી હતી. આ એક પ્રથા છે જે દેશની આઝાદીથી ચાલી આવે છે.
ચૂંટણી પંચમાં કેટલા કમિશનર હોઈ શકે? ચૂંટણી કમિશનરની સંખ્યાને લઈને બંધારણમાં કોઈ સંખ્યા નક્કી કરવામાં આવી નથી. બંધારણની કલમ 324 (2) જણાવે છે કે ચૂંટણી પંચમાં મુખ્ય ચૂંટણી કમિશનર અને અન્ય ચૂંટણી કમિશનરોનો સમાવેશ થઈ શકે છે. તે રાષ્ટ્રપતિ પર નિર્ભર કરે છે કે તેમની સંખ્યા કેટલી હશે. આઝાદી પછી દેશમાં ચૂંટણી પંચમાં મુખ્ય ચૂંટણી કમિશનર જ હતા.
16 ઓક્ટોબર 1989ના રોજ, વડાપ્રધાન રાજીવ ગાંધીની સરકારે વધુ બે ચૂંટણી કમિશનરની નિમણૂક કરી. આનાથી ચૂંટણી પંચ બહુ-સભ્ય સંસ્થા બની ગયું. આ નિમણૂંકો 9મી સામાન્ય ચૂંટણી પહેલા કરવામાં આવી હતી. તે સમયે એવું કહેવામાં આવ્યું હતું કે મુખ્ય ચૂંટણી કમિશનર આરવીએસ પેરી શાસ્ત્રીને બદનામ કરવા માટે આવું કરવામાં આવ્યું હતું.
2 જાન્યુઆરી, 1990ના રોજ, વી.પી. સિંહ સરકારે નિયમોમાં સુધારો કર્યો અને ચૂંટણી પંચને ફરીથી સિંગલ મેમ્બર બોડી બનાવી. 1 ઓક્ટોબર, 1993ના રોજ, પીવી નરસિમ્હા રાવ સરકારે ફરી એક વટહુકમ દ્વારા વધુ બે ચૂંટણી કમિશનરની નિમણૂકને મંજૂરી આપી. ત્યારથી ચૂંટણી પંચમાં મુખ્ય ચૂંટણી કમિશનરની સાથે બે ચૂંટણી કમિશનરોનો સમાવેશ થાય છે.
